Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris,
fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae
caelicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteae sacrandam moenibus urbis:
aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni             5
concilio patrum praesentis degeret aeui
optimus. en nomen melius maiusque triumphis!
iamque petita aderat Latia portante Cybebe
puppe, atque ante omnis magno cedente senatu
obuius accitis properabat Scipio sacris,             10
qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella
tunc lecti, multa fulgebat imagine auorum.
isque ubi longinquo uenientia numina ponto
accepit supplex palmis Tuscique sonora
Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,             15
femineae tum deinde manus subiere, per amnem
quae traherent celsam religatis funibus alnum.
circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque
certabant rauco resonantia tympana pulsu,
semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte             20
casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,
quique Idaea iuga et lucos nouere silentis.
hos inter fremitus ac laeto uota tumultu
substitit adductis renuens procedere uinclis
sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit.             25
tum puppe a media magno clamore sacerdos:
'Parcite pollutis contingere uincula palmis
et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,
ferte gradus nec uos casto miscete labori,
dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica             30
mente ualet, si qua inlaesi sibi corporis astat
conscia, uel sola subeat pia munera dextra.'
     Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,
Claudia, non aequa<e> populi male credita fama<e>,
in puppim uersis palmisque oculisque profatur:             35
'Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis
cuncta creas, cuius proles terramque fretumque
sideraque et manis regnorum sorte gubernant,
si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus,
testis, diua, ueni et facili me absolue carina.'             40
tum secura capit funem, fremitusque leonum
audiri uisus subito, et grauiora per auris
nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae.
fertur prona ratis (uentos impellere credas)
contraque aduersas ducentem praeuenit undas.             45
extemplo maior cunctis spes pectora mulcet
finem armis tandem finemque uenire periclis.
     Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
abscondit late propulsis puppibus aequor,
cui numen pelagi placauerat hostia taurus,             50
iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.
tunc a sede deum purumque per aethera lapsae
armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres
aequoreas monstrare uias ac ducere classem.
augurium clangor laetum dabat. inde secuti             55
tantum praegressos liquida sub nube uolatus
quantum non frustra speculantum lumina seruant,
litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.
     Nec segnis tanta in semet ueniente procella
Africa terribilem magno sub nomine molem             60
regis opes contra et Massyla parauerat arma,
spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus
terror erat. campos pariter uallesque refusas
litoraque implerat nullo decorare tapete
cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras             65
condebant iaculis stridentibus aethera nubes.
immemor hic dextraeque datae iunctique per aras
foederis, et mensas testis atque hospita iura
fasque fidemque simul, prauo mutatus amore,
ruperat atque toros regni mercede pararat.             70
uirgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis,
ceu face succensus prima taedaque iugali,
uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto
foedere amicitiae dotalia transtulit arma.             75
     Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
ductori monuisse fuit, missique minantur:
stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet:
longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos
inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,             80
si renuat, blando nimium facilique marito
statura obsequia et thalami flagrantis amores.
     Sic Latius permixta minis, <s>ed cassa monebat
ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures.
ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses             85
aduocat et castas polluti foederis aras
testatus uaria Martem mouet impiger arte.
castra, leui calamo cannaque intecta palustri,
qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris,             90
ac tacita spargit celata incendia nocte.
inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem
coeperunt ignes et se per pinguia magno
pabula ferre sono, clare expatiantur in auras
et fumos uolucri propellunt lumine flammae.             95
it totis inimica lues cum turbine castris,
atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo
arida, et ex omni manant incendia tecto.
sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
excitis somno, multorumque ora uocantum             100
auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor
Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque
corripit: exundat pestis, semustaque castra
albenti uolitant per nubila summa fauilla.
ipsius ingenti regis tentoria saltu             105
lugubre increpitans late circumuolat ardor,
hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles
e somno ac stratis rapuisset inulta precantem.
     Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires
Massylus Tyriusque duces, accitaque regno             110
lenierat pubes infaustae uulnera noctis,
ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,
immanis animos, adflataque barbarus ora
castrorum flammis et se uelamine nullo
uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas             115
frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem
nec claro potuisse die nec sole tuente
a quoquam uinci. iactarat talia uecors,
sed iam claudebat flatus nec plura sinebat
Atropos et tumidae properabat stamina linguae.             120
namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,
qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps
uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat,
ante omnis praeuectus equo trahit agmina uoce.
contra naua manus Rutuli celsusque ruebat             125
uiso rege procul raptis exercitus armis,
ac sibi quisque: 'Videsne? uidesne, ut in agmine primo
Massylus uolitet deposcens proelia rector?
fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras
caelicolum et casti ductoris foedera rupit.             130
sit satis hunc castris semel effugisse crematis.'
sic secum taciti et certatim spicula fundunt.
prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
naribus hasta uolans erexitque ore cruento
quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.             135
corruit asper ecus confixaque cuspide membra
huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.
inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos
adnitentem artus reuocato a uulnere telo
corripiunt, tum uincla uiro manicaeque, pudendu<m>,             140
addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,
sceptriferas arta palmas uinxere catena.
ducitur ex alto deiectus culmine regni,
qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque
litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor.             145
prostratis opibus regni Phoenissa metuntur
agmina, et inuisus Marti notusque fugarum
uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
     Stabat Carthago, truncatis undique membris,
uni <in>nixa uiro, tantoque fragore ruentem             150
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
id relicum fessos opis auxiliique ciere
rerum extrema iubent, huc confugere pauentes,
postquam se superum desertos numine cernunt.
nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina,             155
qui reuocent patriaeque ferant mandata monentis,
ne lentus nullas uideat Carthaginis arces.
     Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras,
et fera ductoris turbabant somnia mentem.
namque grauis curis carpit dum nocte quietem,             160
cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum
uisus erat simul aduersos mucronibus in se
destrictis ruere atque Itala depellere terra,
omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis
in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.             165
ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes
quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque
haerebat Latiae, donec uis saeua profundo
truderet et rapidis daret asportare procellis.
     His aegrum uisis adeunt mandata ferentes             170
legati patriaeque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas
regnator tulerit Libyae, letoque negato
seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret
ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,             175
non una concussa fuga. se, triste profatu,
uidisse, arderent cum bina in nocte silenti
castra, et luceret sceleratis Africa flammis.
praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet
litora dum Poenus, detracturum ignibus atris,             180
in quam se referat, patriam suaque inclita facta.
haec postquam dicta, et casus patuere metusque,
effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.
     Audiuit toruo obtutu defixus et aegra
expendit tacite cura secum ipse uolutans             185
an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:
'O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam
crescere nec magnas patiens exurgere laudes
inuidia! euersam iam pridem excindere Romam
atque aequasse solo potui, traducere captam             190
seruitum gentem Latioque imponere leges.
dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis
summisso tirone negant recreare maniplos,
dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortis
Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,             195
pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.
nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus
subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.
uertentur signa, ut patres statuere, simulque
et patriae muros et te seruabimus, Hannon.'             200
     Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes
propellit multumque gemens mouet aequore classem.
non terga est ausus cedentum inuadere quisquam,
non reuocare uirum: cuncti praestare uidentur,
quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat             205
Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste
nuda uidere sat est: ceu flamina comprimit Auster
cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco
interea uoto non auras poscit amicas
contentus caruisse Noto, pacemque quietam             210
pro facili cursu reputat satis. omnis in altum
Sidonius uisus conuerterat undique miles:
ductor defixos Itala tellure tenebat
intentus uultus, manantesque ora rigabant
per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,             215
haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis
linqueret et tristis exul traheretur in oras.
     Vt uero adfusis puppes procedere uentis
et sensim coepere procul subsidere montes,
nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,             220
hic secum infrendens: 'Mentisne ego compos et hoc nunc
indignus reditu, qui memet finibus umquam
amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis
Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae.
quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela             225
a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iouemque
detraxi solio? sparsissem incendia montis
per septem bello uacuos gentique superbae
Iliacum exitium et proauorum fata dedissem.
cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro             230
quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?
ibo et, castrorum relegens monumenta meorum,
qua uia nota <uoca>t, remeabo Anienis ad undas.
flectite in Italiam proras, auertite classem:
faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma.'             235
     Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
prospexit uertique rates ad litora uidit,
quassans caeruleum genitor caput aequora fundo
eruit et tumidum mouet ultra litora pontum.
extemplo uentos imbresque et rupe procellas             240
concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.
tum, penitus telo molitus regna tridenti
intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu
ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt
spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum.             245
primus se attollens Nasamonum sedibus Auster
nudauit Syrtim correpta nubilus unda.
insequitur sublime ferens nigrantibus alis
abruptum Boreas ponti latus. intonat ater
discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.             250
hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare
fulmina, et in classem ruere implacabile caelum.
consensere ignes nimbique et fluctus et ira
uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae.
ecce, intorta Noto ueniensque a puppe procella             255
antemnae immugit (stridorque immite rudentum
sibilat) ac similem monti nigrante profundo
ductoris frangit super ora trementia fluctum.
exclamat uoluens oculos caeloque fretoque:
'Felix o frater diuisque aequate cadendo,             260
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
pugnanti peperit letum, et cui fata dedere
Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.
at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae
egregiae occubuere animae, dimittere uitam             265
non licitum, uel, cum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Iouis ad manis descendere telo.'
     Talia dum maeret, diuersis flatibus acta
in geminum ruit unda latus puppimque sub atris
aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.             270
mox nigris alte pulsa exundantis harenae
uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras
et fluctus supra uento librante pependit.
at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis.             275
increpuere ictu prorae. tum murice acuto
dissiliens sonuit rupta compage carina.
hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto
arma inter galeasque uirum cristasque rubentis
florentis Capuae gaza et seposta triumpho             280
Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum
cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis.
tum Venus emoti facie conterrita ponti
talibus adloquitur regem maris: 'Hoc satis irae
interea, genitor: satis ad maiora minarum.             285
cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba
hoc Carthago decus, nullo superabile bello
progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni
Aeneadas undis totoque eguisse profundo.'
     Sic Venus. et tumidi considunt gurgite fluctus.             290
                                                                                                             290a
obuiaque aduersis propellunt agmina castris.
     Dux, uetus armorum scitusque accendere corda
laudibus, ignifero mentes furiabat in iram
hortatu decorisque urebat pectora flammis:
'Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi             295
ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus
ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa
mucronem. tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,             300
moenia sublimis Capuae de culmine muri
excelso fusa moribundum perculit hasta.
ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen
Fuluius excepit non unum pectore uulnus.
huc prima te siste acie, cui consul in armis             305
Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis,
qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae
Seruili fers ora ducis suffixa ueruto.
cerno flagrantis oculos uultumque timendum
non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum             310
o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo
insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis
mersisti fundo luctantem uana tribunum.
at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,             315
incepta exequere et nati mihi redde cruorem.
horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia, diuos,
cum stetis, turmae, uidi contermina caelo
quas iuga calcantis summas uolitare per Alpis,
cum uideam, quorum ferro manibusque capaces             320
arsere Argyripae campi? num segnior ibis
nunc mihi, qui primus torques in moenia telum
Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi?
te<n>' uero, tene extimulem, qui, fulmina contra
et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras             325
cum starem, perferre sonos ac uana iubebas
nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?
quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum,
exhorter, quos nobilitant primordia belli?
ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso,             330
praeteritas dextrae laudes. diuum ipse fauore
uincendoque senex patriam post trina labantem
lustra et non uisos tam longa aetate penatis
ac natum et fidae iam pridem coniugis ora
confisus uobis repeto. non altera restat             335
iam Liby<a>e, nec Dardaniis pugna altera restat.
certatus nobis hodie dominum accipit orbis.'
Hannibal haec. sed non patiens remorantia uerba
Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora
soluere ad effatus, signum pugnamque petebant.             340
     Haec procul aeria speculantem nube sororem
ut uidit diuum genitor maestosque sub acri
obtutu uultus, sic ore effatus amico est:
'Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx.
num Poeni casus ducis et Carthaginis angit             345
cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios. gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli
fractis foederibus populo modus? ipsa malorum
non plus Carthago tulit exhausitque laboris,             350
quam pro Cadmea <s>u<bi>isti exercita gente.
turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem
immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,
perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
humani generis. tempus componere gentes.             355
ad finem uentum, et claudenda est ianua belli.'
     Tum supplex Iuno: 'Neque ego, haec mutare laborans
quis est fixa dies, pendenti nube resedi,
nec reuocare acies bellumue extendere quaero.
quae donare potes, quoniam mihi gratia languet             360
et cecidit iam primus amor, nil fila sororum
aduersus posco: uertat terga Hannibal hosti,
ut placet, et cineres Troiae Carthagine reg<n>ent.
illud te gemini per mutua pignora amoris
et soror et coniunx oro: tranare pericla             365
magnanimum patiare ducem uitamque remittas
neue sinas captum Ausonias perferre catenas.
stent etiam contusa malis mea moenia, fracto
nomine Sidonio, et nostro seruentur honori.'
     Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus:             370
'Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae.
stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,
quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt
fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor,
qui nunc seruatas euertat funditus arces.             375
aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto
et terras implere uolet redeuntibus armis:
noui feta uiri bello praecordia. sed lex
muneris haec esto nostri: Saturnia regna             380
ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam
Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto
ne, latis si miscebit fera proelia campis,
Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae.'
   Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,             385
inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt
sidera. non alio grauiores tempore uidit
aut populos tellus aut, qui patria arma mouerent,
maioris certare duces. discriminis alta
in medio merces, quicquid tegit undique caelum.             390
ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,
excelsumque caput penna nutante leuabat
crista rubens. saeuus magno de nomine terror
praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
at contra ardenti radiabat Scipio cocco,             395
terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
caelarat patrui spirantis proelia dira
effigies: flammam ingentem frons alta uomebat.
sub tanta cunctis ui telorumque uirumque
in ducibus stabat spes et uictoria solis.             400
quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes,
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
haud dubitant terras Itala in dicione futuras.             405
     Contremuere aurae, rapido uibrantibus hastis
turbine, et horrificam traxere per aethera nubem.
inde ensis propiorque acies et comminus ora
admota ac dira flagrantia lumina flamma.
sternitur, in medium contemptrix turba pericli             410
quae primis se praecipitem tulit obuia telis,
gentilemque bibit tellus inuita cruorem.
feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui
in primas Macetum turmas immania membra
infert et iaculo circumuolat alite campum.             415
caerulus haud aliter, cum dimicat, incola T<h>yles
agmina falcigero circumuenit arta couinno.
Graia phalanx patrio densarat more cateruas
iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis.
immemor has pacti post foedus in arma Philippus             420
miserat et quassam refouebat Agenoris urbem.
rarescit multo laxatus uulnere miles
atque aperit patulas prostrato corpore late
inter tela uias. inrumpit mole ruinae
Ausonius globus et periuria Graia resignat.             425
Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo
Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo),
obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,
at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem
ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae             430
haud ualuit misero defendere Daunia tela.
     Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa
Laelius increpitans: 'Adeone Oenotria tellus
detestanda fuit, quam per maria aspera perque
insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?             435
sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
insuper externas petitis perfundere terras?'
haec dicens Silarum meditantem in proelia telo
praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit
et uitae uocisque uias simul incita clausit.             440
Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano
sternitur. accendunt iras uultusque uirorum
armorumque habitus noti et uox consona linguae.
quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus
terga fuga, 'State ac nostram ne prodite gentem'             445
uociferans subit et conuertit proelia dextra:
qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno
attollit campis feruenti pastus harena
colla Paraetonius serpens lateque per auras
undantem torquet perfundens nubila tabem.             450
continuo infesta portantem cuspide uulnus
impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen
Marrucina domus clarumque Teate ferebat.
atque illi magnum nitenti et laudibus hostis
arrecto capuli ad finem manus incita sedit,             455
quaerebatque miser morienti lumine fratrem,
cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo
Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat
ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
huic proles Barcae: 'Germanum reddere uero             460
si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra:
Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam
umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda
nostra sinam, parcamque uiro quem terra crearit
Itala? tum manes inimico<s> sede repellat             465
aeterna socioque abigat me frater Auerno.'
sic ait et clipei propulsum pondere toto,
lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris
fallebat nisus, prosternit et occupat ense.
extendit labens palmas, Heriumque iacentem             470
amplexus, iuncta leniuit morte dolores.
tum Libys inuadit mixtae certamina turbae
conuertitque ruens per longum hostilia terga,
ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum
terrificant, summique labat domus alta parentis:             475
omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora
lux atrox micat, et praesens astare uiritim
creditur intento perculsis Iuppiter igne.
     Parte alia, ceu sola forent discrimina campo
quo mis<c>eret agens truculentum Scipio Martem,             480
aspera pugna nouas uaria sub imagine leti
dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,
hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa,
ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora,
horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus.             485
ipse super strages ductor Rhoeteius instat,
qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum
et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors
laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam
perrumpit stridens sub pondere belliger axis.             490
iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque
nomina obit ferro. claris spectata per orbem
stragibus occumbit late inter tela iuuentus:
qui muros rapuere tuos miserasque nefandi
principium belli fecere, Sagunte, ruinas,             495
qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique
polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta
quos tulit, ut superum regi soliumque domosque
irent direptum: mactantur comminus uno
exitio, redduntque animas, temerata fereba<n>t             500
qui secreta deum et primo<s> reserasse negatas
gressibus humanis Alpis. formidinis huius
plena acies propere retro exanimata ruebat:
haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis
cum sese infudit, rapidusque incendia flatus             505
uentilat et uolucris spargit per culmina flammas,
attonitum erumpit subita formidine uulgus,
lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
     Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum
proelia sectantem et leuiori Marte teneri,             510
omnes in causam belli auctoremque malorum
uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus
dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
subdatur caesique cadant exercitus omnis,
profectum Latio. contra, si concidat unus,             515
nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque.
illum igitur lustrans circumfert lumina campo
rimaturque ducem. iuuat in certamina summa
ferre gradum, cuperetque uiro concurrere, tota
spectante Ausonia. celsus clamore feroci             520
prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit.
     Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno,
ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures,
effigiem informat Latiam propereque coruscis
attollit cristis, addit clipeumque iubasque             525
Romulei ducis atque umeris imponit honorem
fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis
proelia et audacis adicit sine corpore motus.
tum par effigies fallacis imagine uana
cornipedis moderanda cito per deuia passu             530
belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.
sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro
Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.
at, uiso laetus rectore ante ora Latino
et tandem propius sperans ingentia, Poenus             535
quadrupedi citus imponit uelocia membra
et iacit aduersam properati turbinis hastam.
dat terga et campo fugiens uolat ales imago
tramittitque acies. tum uero, ut uictor et alti
iam compos uoti, ferrata calce cruentat             540
cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:
'Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?
nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.'
haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem,
donec longinquo frustratum duxit in arua             545
diuersa spatio procul a certamine pugnae.
tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
fulmineus ductor 'Quisnam se numine caeco
composuit nobis' inquit 'deus? aut latet idem
cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis?             550
sed non auelles umquam, quicumque secundus
caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem
eripies uerum nobis.' frena inde citati
conuertit furibundus equi campumque petebat,
cum subito occultae pestis conlapsa tremore             555
cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo
pectore Iunonis curis in nubila uitam.
tum uero impatiens 'Vestra est haec altera, uestra
fraus,' inquit 'superi: non fallitis. aequore mersum
texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!             560
anne huic seruabar leto? mea signa secuti,
quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens
accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum
Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit
Tartareus torrens?' simul haec fundebat et una             565
spectabat dextram ac leti feruebat amore.
     Tunc Iuno, miserata uirum, pastoris in ora
uertitur ac siluis subito procedit opacis
atque his adloquitur uersantem ingloria fata:
'Quaenam te siluis accedere causa subegit             570
armatum nostris? num dura ad proelia tendis,
magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?
si uelox gaudes ire et compendia grata
sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam.'
adnuit atque onerat promissis pectora largis             575
pastoris patresque docet Carthaginis altae
magna repensuros, nec se leuiora daturum.
praecipitem et uasto superantem proxima saltu
circumagit Iuno ac fallens regione uiarum
non gratam inuito seruat celata salutem.             580
     Interea Cadmea manus, deserta pauensque,
non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt,
pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris.
ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto             585
rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces:
impletur terrore uago cuncta Africa pulsis
agminibus, uolucrique fuga sine Marte ruentes
tendunt attonitos extrema ad litora cursus
ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;             590
pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
sic ubi, ui caeca tandem deuictus, ad astra
euomuit pastos per saecula Vesbius ignis
et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres             595
lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
     At fessum tumulo tandem regina propinquo
sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae
apparent admota oculis uestigia pugnae.
qualem Gargani campum Trebiaeque paludem             600
et Tyrrhena uada et Ph<a>et<h>ontis uiderat amnem
strage uiru<m> undantem, talis, miserabile uisu,
prostratis facies aperitur dira maniplis.
tunc superas Iuno sedes turbata reuisit.
iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,             605
cum secum Poenus: 'Caelum licet omne soluta
in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,
non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo,
decedesque prius regnis, quam nomina gentes
aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo             610
securam te, Roma, mei, patriaeque superstes
ad spes armorum uiuam tibi. nam modo pugna
praecellis, resident hostes: mihi satque superque
ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,
dum uiuam, expectent nec pacem pectore norint.'             615
sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos
inde petit retro montis tutasque latebras.
     Hic finis bello. reserantur protinus arces
Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta
armaque, et incisae leges, opibusque superbis             620
uis fracta, et posuit gestatas belua turris.
excelsae tum saeua rates spectacula Poenis
flammiferam accepere facem, subitaque procella
arserunt maria, atque expauit lumina Nereus.
     Mansuri compos decoris per saecula rector,             625
deuictae referens primus cognomina terrae,
securus sceptri, repetit per caerula Romam
et patria inuehitur sublimi tecta triumpho.
ante Syphax feretro residens captiua premebat
lumina, et auratae seruabant colla catenae,             630
hic Hannon clarique genus Phoenissa iuuenta
et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,
tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,
Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.
mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas             635
ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,
terrarum finis Gades ac laudibus olim
terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare
solis equos dulci consuetus fluminis unda,
frondosumque apicem subigens ad sidera mater             640
bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,
cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes.
sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
quam uisa Hannibalis campis fugientis imago.
ipse astans curru atque auro decoratus et ostro             645
Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,
qualis odoratis descendens Liber ab Indis
egit pampineos frenata tigride currus;
aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum,
incessit campis tangens Tirynthius astra.             650
salue, inuicte parens, non concessure Quirino
laudibus ac meritis non concessure Camillo:
nec uero, cum te memorat de stirpe deorum,
prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.