Segne iter emenso uix dum Tarpeia uideri
culmina desierant, toruos cum uersus ad urbem
ductor Agenoreus uultus remeare parabat.
castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa
Tutia deducit tenuem sine nomine riuum            5
et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.
hic modo primores socium, modo iussa deorum,
nunc sese increpitat: 'Dic o, cui Lydia caede
creuerunt stagna et concussa est Daunia tellus
armorum tonitru, quas exanimatus in oras            10
signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem
intrauit pectus? si nunc existeret alma
Carthago ante oculos turrita celsa figura,
quas abitus, miles, causas, inlaese, dedisses?
"Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos            15
et tonitrus fugio." procul hanc expellite genti
femineam Tyriae labem, nisi luce serena
nescire ac liquida Mauortem agitare sub aethra.'
      Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis
fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis.            20
parendi tamen et cuicumque incumbere iusso
durabat uigor, ac sensim diffusus ad oras
signa reportandi crescebat in agmine feruor.
sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,
exiguos format per prima uolumina gyros,            25
mox tremulum uibrans motu gliscente liquorem
multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes,
donec postremo laxatis circulus oris
contingat geminas patulo curuamine ripas.
      At contra Argyripae prauum decus (inclita namque            30
semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat
Aetoli--Dasio fuit haud ignobile nomen:
laetus opum, sed clauda fides, seseque calenti
addiderat Poeno Latiae diffisus habenae)--
is uoluens ueterum memorata antiqua parentum            35
'Longo miles' ait 'quateret cum Teucria bello
Pergama et ad muros staret sine sanguine Mauors,
sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
poscenti socero saepe inter pocula Dauno
narrabat memori Diomedes condita mente)--            40
sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis
armisonae curent simulacrum auellere diuae,
non umquam adfirmat Therapnaeis Ilion armis
cessurum aut Ledae rediturum nomen Amyclas.
quippe deis uisum, ne cui perrumpere detur            45
effigies ea quas umquam possederit urbes.
tum meus adiuncto monstratam euadit in arcem
Tydides Ithaco et dextra <a>molitus in ipso
custodes aditu templi caeleste reportat
Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis.            50
nam postquam Oenotris fundauit finibus urbem,
aeger delicti Phrygium placare colendo
numen et Iliacos parat exorare Penatis.
ingens iam templum celsa surgebat in arce,
Laomedonteae sedes ingrata Mineruae,            55
cum medios inter somnos altamque quietem
nec celata deam et minitans Tritonia uirgo:
"Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore
digna paras: non Garganus nec Daunia tellus
debentur nobis. quaere in Laurentibus aruis            60
qui nunc prima locant melioris moenia Troiae.
huc uittas castumque refer penetrale parentum."
quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.
iam Phryx condebat Lauinia Pergama uictor
armaque Laurenti figebat Troia luco.            65
uerum ubi Tyrrheni peruentum ad fluminis undas
castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis
praetendens dextra ramum canentis oliuae
sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:            70
"Pone, Anchisiade, memores irasque metusque.
quicquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis
sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,
haud nostrum est: egere dei duraeque sorores.
nunc age, quod superest cur non melioribus aeui            75
ducimus auspiciis? dextras iungamus inermis:
foederis en haec testis erit." ueniamque precatus
Troianam ostentat trepidis de puppe Mineruam.
haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae
corripuit leto neque tot de milibus unum            80
ingentis populi patrias dimisit ad aras.'
      His fractus ductor conuelli signa maniplis
optato laetis abitu iubet. itur in agros
diues ubi ante omnis colitur Feronia luco
et sacer umectat Flauinia rura Capenas.            85
fama est intactas longaeui ab origine fani
creuisse, in medium congestis undique donis,
immensum per tempus opes, lustrisque relictum
innumeris aurum solo seruante pauore.
hac auidas mentes ac barbara corda rapina            90
polluit atque armat contemptu pectora diuum.
auia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro
ad freta porrectis Trinacria Bruttius aruis.
      Dum Libys haud laetus Regina ad litora tendit,
uictor summoto patriis a finibus hoste             95
Fuluius infaustam Campana ad moenia clausis
portabat famam miserisque extrema mouebat.
tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:
'Dedecus hoc defende manu: cur perfida et urbi
altera Carthago nostrae post foedera rupta            100
et missum ad portas Poenum, post iura petita
consulis alterni stat adhuc et turribus altis
Hannibalem ac Libycas expectat lenta cohortis?'
miscebat dictis facta et nunc robore celsas
educi turris, quis uinceret ardua muri,            105
cogebat, nunc coniunctas astringere nodis
instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
portarum postes quateretque morantia claustra.
hic latera intextus stellatis axibus agger,
hic grauida armato surgebat uinea dorso.            110
at postquam properata satis quae commonet usus,
dat signum atque alacer scalis transcendere muros
imperat ac saeuis urbem terroribus implet.
      Tum subito dextrum offulsit conatibus omen.
cerua fuit, raro terris spectata colore,            115
quae candore niuem, candore anteiret olores.
hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco
signaret, grato paruae mollitus amore
nutrierat sensusque hominis donarat alendo.
inde exuta feram docilisque accedere mensis            120
atque ultro blanda attactu gaudebat erili.
aurato matres adsuetae pectine mitem
comere et umenti fluuio reuocare colorem.
numen erat iam cerua loci, famulamque Dianae
credebant, ac tura deum de more dabantur.            125
haec aeui uitaeque tenax felixque senectam
mille indefessos uiridem duxisse per annos
saeclorum numero Troianis condita tecta
aequabat. sed iam longo nox uenerat aeuo.
nam, subito incursu saeuorum agitata luporum            130
qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
extulerat sese portis pauidaque petebat
consternata fuga positos ad moenia campos.
exceptam laeto iuuenum certamine ductor            135
mactat, diua, tibi (tibi enim haec gratissima sacra)
Fuluius atque 'Adsis,' orat 'Latonia, coeptis.'
inde alacer fidensque dea circumdata clausis
arma mouet, quaque obliquo curuantur in or<b>e<m>
moenia flexa sinu, spissa uallata corona            140
alligat et telis in morem indaginis ambit.
      Dum pauitant, spumantis equi fera corda fatigans
euehitur porta sublimis Taurea cristis
bellator, cui Sidonius superare lacerto
ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.            145
is trepido ac lituum tinnitu stare neganti
imperitans uiolenter equo, postquam auribus hostis
uicinum sese uidet et clamare propincu<m>,
'Claudius huic' inquit (praestabat Claudius arte
bellandi et merita mille inter proelia fama)            150
'huic' inquit 'solum, si qua est fiducia dextrae,
det sese campo atque ineat certamina mecum.'
      Vna mora Aeneadae, postquam uox attigit auris,
dum daret auspicium <i>usque in certamina ductor:
praeuetitum namque et capital committere Martem            155
sponte uiris. erumpit ouans, ut Fuluius arma
imperio soluit, patulumque inuectus in aequor
erigit undantem glomerato puluere nubem.
indignatus opem ammenti socioque iuuare
expulsum nodo iaculum atque accersere uires            160
Taurea uibrabat nudis conatibus hastam:
inde ruens ira telum contorquet in auras.
at non idem animus Rutulo: spec<u>latur et omni
corpore perlustrat qua sit certissima ferro
in uulnus uia, nunc uibrat, nunc comprimit hastam            165
mentiturque minas. mediam tunc transiit ictu
parmam, sed grato f<r>audata est sanguine cuspis.
tum strictum propere uagina detegit ensem.
et iam ferrata rapiebat calce uolantem
Taurea cornipedem fugiens minitantia fata.            170
nec Rutulus leuior cedentis perdere terga:
nam profugo rapidus fusis instabat habenis,
utque metus uictum, sic ira et gloria portis
uictorem immisit meritique cupido cruoris.
ac dum uix oculis, uix credunt mentibus hostem            175
confisum nullo comitante inrumpere tectis,
per mediam propere trepidantum interritus urbem
egit ecum auersaque euasit ad agmina porta.
      Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
ignescunt animi penetrataque tecta subire.            180
tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber
ingruit, et summis ascendunt turribus hastae.
nec pronum audendi uirtute excellere cuiquam:
aequarunt irae dextras. Dictaea per auras
tranat et in medium perlabitur urbis harundo.            185
laetatur non hortandi, non plura monendi
Fuluius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem.
quos ubi tam erectos animi uidet, et super esse
factorum sibi quemque ducem, ruit impete uasto
ad portam magnaeque optat discrimina famae.            190
      Tres claustra aequaeuo seruabant corpore fratres,
quis delecta manus centeni cuique ferebant
excubias unaque locum statione tenebant.
forma ex his Numitor, cursu plantaque uolucri
praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus.            195
sed non una uiris tela: hic mirabilis arcu,
ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu
proelia moliri et nudo non credere ferro,
tertius aptabat flammis ac sulphure taedas:
qualis Atlantiaco memoratur litore quondam            200
monstrum Geryones immane tricorporis irae,
cui tres in pugna dextrae uaria arma gerebant:
una ignes saeuos, ast altera pone sagittas
fundebat, ualidam torquebat tertia cornum,
atque uno diuersa dabat tria uulnera nisu.            205
hos ubi non aequis uariantes proelia consul
conspexit telis et portae limina circum
stragem ac perfusos subeuntum sanguine postis,
concitat intortam furiatis uiribus hastam.
letum triste ferens auras secat Itala taxus            210
et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,
arcum protendens Numitor latus, ilia transit.
at non obsaepto contentus limine Martem
exercere, leuis bello, sed turbidus ausi,
Virrius incauto feruore eruperat amens            215
reclusa in campum porta miseramque furori
uincentum obtulerat pubem. ruit obuia in arma
Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen.
Tifata umbrifero generatum monte Calenum
nutrierant audere trucem, nec corpore magno            220
mens erat inferior. subsidere saepe leonem,
nudus inire caput pugnas, certare iuuenco
atque obliqua trucis deducere cornua tauri
adsuerat crudoque ~aliqua se attollere facto.
is, dum praecipites expellit Virrius urbe,            225
seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor
thorace exierat leuiorque premebat anhelos
pondere loricae et palantis uictor agebat.
iamque Veliternum media transegerat aluo,
iam solitum aequali ludo committere equestris            230
Scipiadae pugnas Marium tellure reuulso
perculerat saxo. miser implorabat amicum
cum gemitu expirans, scopulusque premebat hiantem.
sed ualidas saeuo uires duplicante dolore
effudit lacrimas pariter cornumque sonantem            235
Scipio, solamen properans optabile in armis
hostem prostrato morientem ostendere amico.
tranauit, uolucris liquidas ceu scinderet auras,
hasta uiri pectus rupitque immania membra:
quanta est uis agili per caerula summa Liburnae,            240
quae, pariter quotiens reuocatae ad pectora tonsae
percussere fretum, uentis fugit ocior et se,
quam longa est, uno remorum praeterit ictu.
Ascanium Volesus, proiectis ocius armis
quo leuior peteret muros, per aperta uolantem            245
adsequitur planta. deiectum protinus ense
ante pedes domini iacuit caput, ipse secutus
corruit ulterior procursus impete truncus.
nec spes obsessis ultra reserata tueri
moenia: conuertunt gressus recipique precantis            250
(infandum) excludunt socios dum cardine uerso
obnixi torquent obices, munimina sera.
acrius hoc instant Itali clausosque fatigant.
et, ni caeca sinu terras nox conderet atro,
perfractae rapido patuissent milite portae.            255
      Sed non in requiem pariter cessere tenebrae:
hinc sopor impauidus, qualem uictoria mouit;
at Capua aut maestis ululantum flebile matrum
questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum
tormentis finem metamque laboribus orat.            260
mussat perfidiae ductor coetuque senatus
Virrius a Poeno nullam docet esse salutem,
uociferans pulsis uiuendi e pectore curis:
'Speraui sceptra Ausoniae pepigique, sub armis
si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset,            265
ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini.
qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi;
nec mihi poscendi uigor afuit, alter ut aequos
portaret fasces nostro de nomine consul.
hactenus est uixisse satis. dum copia noctis,            270
cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam
libertas, petat ille meas mensasque dapesque
et uictus mentem fuso per membra Lyaeo
sopitoque necis morsu medicamina cladis
hauriat ac placidis exarmet fata uenenis.'            275
haec ait et turba repetit comitante penatis.
      Aedibus in mediis consurgens ilice multa
extruitur rogus, hospitium commune peremptis.
nec uulgum cessat furiare dolorque pauorque.
nunc menti Decius serae redit et bona uirtus            280
exilio punita truci. despectat ab alto
sacra Fides agitatque uirum fallacia corda.
uox occulta subit passim diffusa per auras:
'Foedera, mortales, ne saeuo rumpite ferro,
sed castam seruate Fidem. fulgentibus ostro            285
haec potior regnis. dubio qui frangere rerum
gaudebit pacta ac tenuis spes linquet amici,
non illi domus, aut coniunx, aut uita manebit
umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper
ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque            290
despecta ac uiolata Fides.' adit omnia iamque
concilia ac mensas contingit et abdita nube
accumbitque toris epulaturque improba Erinys.
ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
porrigit et large poenas letumque ministrat.            295
Virrius interea, dum dat penetrare medullas
exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret
iungentum fata et subici iubet ocius ignis.
      Stringebant tenebrae metas, uictorque ruebat.
iamque superstantem muro sociosque Milonem            300
uoce attollentem pubes Campana uidebat.
pandunt attoniti portas trepidoque capessunt
castra inimica gradu, quis leto auertere poenas
defuerant animi. patet urbs confessa furorem
et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.            305
matronae puerique ruunt maestumque senatus
concilium nullique hominum lacrimabile uulgus.
stabant innixi pilis exercitus omnis
spectabantque uiros et laeta et tristia ferre
indocilis nunc propexis in pectora barbis            310
uerrere humum, nunc foedantis in puluere crinem
canentem et turpi lacrima precibusque pudendis
femineum tenues ululatum fundere in auras.
      Atque ea dum miles miratur inertia facta
expectatque ferox sternendi moenia signum,            315
ecce repens tacito percurrit pectora sensu
religio et saeuas componit numine mentis,
ne flammam taedasque uelint, ne templa sub uno
in cinerem traxisse rogo. subit intima corda
perlabens sensim mitis deus. ille superbae            320
fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi
non cuiquam uisus passim monet, ille refusis
in spatium immensum campis habitanda relinqui
utile tecta docet. paulatim atrocibus irae
languescunt animis, et uis mollita senescit.            325
Pan Ioue missus erat seruari tecta uolente
Troia, pendenti similis Pan semper et imo
uix ulla inscribens terrae uestigia cornu.
dextera lasciuit caesa Tegeatide capra
uerbera laeta mouens festa per compita cauda.            330
cingit acuta comas et opacat tempora pinus,
ac parua erumpunt rubicunda cornua fronte.
stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
uelat grata latus tenerae de corpore dammae.            335
nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,
in qua non librans corpus similisque uolanti
cornipedem tulerit praecisa per auia plantam.
interdum inflexus medio nascentia tergo
respicit adridens hirtae ludibria caudae,            340
obtendensque manum solem inferuescere fronti
arcet et umbrato perlustrat pascua uisu.
hic, postquam mandata dei perfecta malamque
sedauit rabiem et permulsit corda furentum,
Arcadiae uolucris saltus et amata reuisit            345
Maenala, ubi argutis longe de uertice sacro
dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu.
      At legio Ausonidum, flammas ductore iubente
arceri portis stantisque relinquere muros
(mite decus mentis), condunt ensesque facesque.            350
multa deum templis domibusque nitentibus auro
egeritur praeda et uictus alimenta superbi,
quisque bonis periere, uirum de corpore uestes
femineae mensaeque alia tellure petitae
poculaque Eoa luxum inritantia gemma.            355
nec modus argento, caelataque pondera facti
tantum epulis auri, tum passim corpora longo
ordine captiua, et domibus deprompta talenta,
pascere longincum non deficientia bellum,
immensique greges famulae ad conuiuia turbae.            360
      Fuluius, ut finem spoliandis aedibus aere
belligero reuocante dedit, sublimis ab alto
suggestu, magnis fautor non futtilis ausis,
'Lanuuio generate,' inquit 'quem Sospita Iuno
dat nobis, Milo, Gradiui cape uictor honorem,            365
tempora murali cinctus turrita corona.'
tum sontes procerum meritosque piacula prima
acciet et iusta punit commissa securi.
~hic atrox uirtus (nec enim occuluisse probarim
spectatum uel in hoste decus) clamore feroci            370
Taurea 'Tune' inquit 'ferro spoliabis inultus
te maiorem anima, et iusso lictore recisa
ignauos cadet ante pedes fortissima ceruix?
haud umquam hoc uobis dederit deus.' inde minaci
obtutu toruum contra et furiale renidens            375
bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
cui ductor: 'Patriam moriens comitare cadentem.
qui nobis animus, quae dextera cuique uiritim,
decernet Mauors. tibi, si rebare pudendum
iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum.'            380
      Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
interea geminos terra crudelis Hibera
Fortuna abstulerat permiscens tristia laetis
Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem.
forte Dicarchea iuuenis dum sedit in urbe            385
Scipio post belli repetens extrema penatis,
huc tristis lacrimas et funera acerba suorum
fama tulit. duris quamquam non cedere suetus
pulsato lacerat uiolenter pectore amictus.
non comites tenuisse ualent, non ullus honorum            390
militiaeue pudor. pietas irata sinistris
caelicolis furit atque odit solacia luctus.
iamque dies iterumque dies absumpta querelis:
uersatur species ante ora oculosque parentum.
ergo excire parat manis animasque suorum            395
adloquioque uirum tantos mulcere dolores.
hortatur uicina palus, ubi signat Auerni
squalentem introitum stagnans Acherusius umor.
noscere uenturos agitat mens protinus annos.
      Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi            400
Autonoe tripodas sacros antrumque tenebat,
fert gressus iuuenis consultaque pectoris aegri
pandit et aspectus orat contingere patrum.
nec cuncta<ta> diu uates 'Mactare repostis
mos umbris' inquit 'consueta piacula nigras            405
sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae
manantem iugulis spirantum caede cruorem.
tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
cetera quae poscis maiori uate canentur.
namque tibi Elysio repetita oracula campo            410
eliciam ueterisque dabo inter sacra Sibyllae
cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.
uade, age et, a medio cum se nox umida cursu
flexerit, ad fauces uicini castus Auerni
duc praedicta sacris duro placamina Diti:            415
mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.'
      Hoc alacer monitu et promissae nomine uatis,
adparat occulto monstrata piacula coepto.
inde ubi nox iussam procedens contigit horam,
et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,            420
consurgit stratis pergitque ad turbida portae
ostia Tartareae, penitus quis abdita uates
promissa implerat Stygioque sedebat in antro.
tum, qua se primum rupta tellure recludit
inuisus caelo specus atque eructat acerbam            425
Cocyti laxo suspirans ore paludem,
inducit iuuenem ferroque cauare refossam
ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans
ordine mactari pecudes iubet. ater operto
ante omnis taurus regi, tum proxima diuae            430
caeditur Hennaeae casta ceruice iuuenca.
inde tibi, Alecto, tibi, numquam laeta Megaera,
corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
'Sta, iuuenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,'            435
exclamat uates 'patere. accedentia cerno
Tartara et ante oculos adsistere tertia regna.
ecce ruunt uariae species et quicquid ab imo
natum hominum extinctumque chao est' (iam cuncta uidebat,
Cyclopas Scyllamque et pastos membra uirorum            440
Odrysiae telluris equos): 'contende tueri
eductumque tene uagina interritus ensem.
quaecumque ante animae tendent potare cruorem
dissice, dum castae procedat imago Sibyllae.
interea cerne, ut gressus inhumata citatos            445
fert umbra et properat tecum coniungere dicta,
cui datur ante atros absumpti corporis ignes
sanguine non tacto solitas effundere uoces.'
aspicit et subito turbatus Scipio uisu
'Quinam te, qui casus,' ait 'dux maxime, fessae            450
eripuit patriae, cum talis horrida poscant
bella uiros? nec enim dextra concesserit ulli
Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum,
ut te, cum Capua remearem, uulnera uidi
mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires            455
saucius ad muros et Martis honore careres.'
      Contra quae ductor: 'Fesso mihi proxima tandem
lux gratos Phaethontis equos auertit et atris
aeternum demisit aquis. sed lenta meorum
dum uanos ritus cura et sollemnia uulgi            460
exequitur, cessat flammis imponere corpus,
ut portet tumulis per longum membra paternis.
quod te per nostri Martis precor aemula facta,
arce quae putris artus medicamina seruant
daque uago portas quamprimum Acherontis adire.'            465
      Tunc iuuenis: 'Gens o ueteris pulcherrima Clausi,
haud ulla ante tuam, quamquam non parua fatigent,
curarum prior extiterit. namque ista per omnis
discrimen seruat populos uariatque iacentum
exequias tumuli et cinerum sententia discors.            470
tellure, ut perhibent, (is mos anticus) Hibera
exanima obscenus consumit corpora uultur.
regia cum lucem posuerunt membra, probatum est
Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus
claudit odorato post funus stantia saxo            475
corpora et a mensis exanguem haud separat umbram.
exhausto instituit Pontus uacuare cerebro
ora uirum et longum medicata reponit in aeuum.
quid qui reclusa nudos Garamantes harena
infodiunt? quid qui saeuo sepelire profundo            480
exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
at Celtae uacui capitis circumdare gaudent
ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula seruant.
Cecropidae ob patriam Mauortis sorte peremptos
decreuere simul communibus urere flammis.            485
at gente in Scythica suffixa cadauera truncis
lenta dies sepelit putri liquentia tabo.'
      Talia dum memorant, umbra ueniente Sibyllae
Autonoe 'Finem hic' inquit 'sermonibus adde
alternis. haec, haec ueri fecunda sacerdos,            490
cui tantum patuit rerum, quanto ipse negarit
plus nouisse deus. me iam comitante tuorum
tempus abire globo et pecudes imponere flammis.'
      At grauida arcanis Cymes anus attigit ore
postquam sacrificum delibauitque cruorem,            495
in decus egregiae uultus intenta iuuentae
'Aetherea fruerer cum luce, haud segniter' inquit
'Cymaeo populis uox nostra sonabat in antro.
tum te permixtum saeclis rebusque futuris
Aeneadum cecini. sed non sat digna mearum            500
cura tuis uocum. nec enim conquirere dicta
aut seruare fuit proauis sollertia uestris.
uerum age, disce, puer, quando cognoscere cordi est,
iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis.
namque tibi cerno properatum oracula uitae            505
hinc petere et patrios uisu contingere manis.
armifero uictor patrem ulcisceris Hibero
creditus ante annos Martem, ferroque resolues
gaudia Poenorum et missum laetabere bello
omen, Hiberiacis uicta Carthagine terris.            510
maius ad imperium posthac capiere, nec ante
Iuppiter absistet cura, quam cuncta fugarit
in Libyam bella et uincendum duxerit ipse
Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae
quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit.'            515
sic uates gressumque lacus uertebat ad atros.
      Tum iuuenis 'Quaecumque datur sors durior aeui,
obnitemur,' ait 'culpa modo pectora cessent.
sed, te oro, quando uitae tibi causa labores
humanos iuuisse fuit, siste, inclita uirgo,            520
paulisper gressum et nobis manisque silentum
enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam.'
      Adnuit illa quidem, sed 'Non optanda recludis
regna:' ait 'hic tenebras habitant uolitantque per umbras
innumeri quondam populi. domus omnibus una.            525
in medio uastum late se tendit inane:
huc, quicquid terrae, quicquid freta et igneus aer
nutriuit primo mundi genitalis ab aeuo
Mors communis agit: descendunt cuncta, capitque
campus iners quantum interiit restatque futurum.            530
cingunt regna decem portae: quarum una receptat
belligeros dura Gradiui sorte creatos;
altera, qui legis posuere atque inclita iura
gentibus et primas fundarunt moenibus urbes;
tertia ruricolas, Cereris iustissima turba            535
quae uenit ad manis et fraudum inlaesa ueneno.
exin, qui laetas artis uitaeque colendae
inuenere uiam nec dedignanda parenti
carmina fuderunt Phoebo, sua limina seruant.
proxima, quos uenti saeuaeque hausere procellae,            540
naufraga porta rapit: sic illam nomine dicunt.
finitima huic noxa grauido et peccasse fatenti
uasta patet populo: poenas Rhadamanthus in ipso
expetit introitu mortumque exercet inanem.
septima femineis reseratur porta cateruis,            545
umentis ubi casta fouet Proserpina lucos.
infantum hinc gregibus uersasque ad funera taedas
passis uirginibus turbaeque in limine lucis
est iter extinctae et uagitu ianua nota.
tum seducta loco et laxata lucida nocte            550
claustra nitent, quae secreti per limitis umbram
Elysios ducunt campos: hic turba piorum,
nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe,
uerum ultra Oceanum sacro contermina fonti
Lethaeos potat latices, obliuia mentis.            555
extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem
sentit et admoto splendet ceu sidere lunae.
hac animae caelum repetunt ac mille peractis
oblitae Ditem redeunt in corpora lustris.
has passim nigrum pandens Mors lurida rictum            560
itque reditque uias et portis omnibus errat.
      Tum iacet in spatium sine corpore pigra uorago
limosique lacus: large exundantibus urit
ripas saeuus aquis Phlegethon et turbine anhelo
flammarum resonans saxosa incendia torquet.            565
parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
uerticibus furit et spumanti gurgite fertur.
at, magnis semper diuis regique deorum
iurari dignata palus, picis horrida riuo,
fumiferum uoluit Styx inter sulphura limum.            570
tristior his Acheron sanie crassoque ueneno
aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam
descendit nigra lentus per stagna palude.
hanc potat saniem non uno Cerberus ore,
haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera            575
hanc sitit ac nullo rabies restinguitur haustu.
ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
ante aulam atque aditus et inexorabile limen.
      Quanta cohors omni stabulante per atria monstro
excubat et manis permixto murmure terret!            580
luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis,
et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor
Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus,
hinc angens utraque manu sua guttura Liuor
et, deforme malum ac sceleri procliuis, Egestas            585
Errorque infido gressu et Discordia gaudens
permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis
centenis suetus Briareus recludere palmis
et Sphinx uirgineos rictus infecta cruore
Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum.            590
Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara uinclis,
non ipsa Alecto, non feta furore Megaera
audet adire ferum, dum fractis mille catenis
uiperea latrans circumligat ilia cauda.
      Dextra uasta comas nemorosaque brachia fundit            595
taxus Cocyti rigua frondosior unda.
hic dirae uolucres pastusque cadauere uultur
et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis
Harpyiaeque fouent nidos atque omnibus haerent
condensae foliis: saeuit stridoribus arbor.            600
has inter formas coniunx Iunonis Auernae
suggestu residens cognoscit crimina regum.
stant uincti, seroque piget sub iudice culpae:
circum errant Furiae Poenarumque omnis imago.
quam uellent numquam sceptris fulsisse superbis!            605
insultant duro imperio non digna nec aequa
ad superos passi manes, quaeque ante profari
non licitum uiuis, tandem permissa queruntur.
tunc alius saeuis religatur rupe catenis,
ast alius subigit saxum contra ardua montis,            610
uipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.
talia letiferis restant patienda tyrannis.
sed te maternos tempus cognoscere uultus,
cuius prima uenit non tardis passibus umbra.'
      Astabat fecunda Iouis Pomponia furto.            615
namque ubi cognouit Latio surgentia bella
Poenorum Venus, insidias anteire laborans
Iunonis fusa sensim per pectora patrem
implicuit flamma. quae ni prouisa fuissent,
Sidonia Iliacas nunc uirgo accenderet aras.            620
ergo ubi gustatus cruor admonuitque Sibylla
et dedit alternos ambobus noscere uultus,
sic iuuenis prior: 'O magni mihi numinis instar,
cara parens, quam, te ut nobis uidisse liceret,
optassem Stygias uel leto intrare tenebras!            625
quae sors nostra fuit, cui te, cum prima subiret,
eripuit sine honore dies et funere carpsit?'
excipit his mater: 'Nullos, o nate, labores
mors habuit nostra: aetherio dum pondere partum
exsoluor, miti dextra Cyllenia proles            630
imperio Iouis Elysias deduxit in oras
attribuitque paris sedes, ubi magna moratur
Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.
uerum age, nate, tuos ortus, ne bella pauescas
ulla nec in caelum dubites te attollere factis,            635
quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
sola die caperem medio cum forte petitos
ad requiem somnos, subitus mihi membra ligauit
amplexus, non ille meo ueniente marito
adsuetus facilisque mihi. tum luce corusca,            640
implebat quamquam languentia lumina somnu<s>,
uidi, crede, Iouem. nec me mutata fefellit
forma dei, quod squalentem conuersus in anguem
ingenti traxit curuata uolumina gyro.
sed mihi post partum non ultra ducere uitam            645
concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante
haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!'
his alacer colla amplexu materna petebat,
umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
      Succedunt simulacra uirum concordia, patris            650
unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram
oscula uana petens iuuenis fumoque uolucri
et nebulis similes animas adprendere certat.
'Quis te, care pater, quo stabant Itala regna
exosus Latium deus abstulit? hei mihi! nam cur            655
ulla fuere adeo quibus a te saeuus abessem
momenta? opposito mutassem pectore mortem.
quantos funeribus uestris gens Itala passim
dat gemitus! tumulus uobis censente senatu
Mauortis geminus surgit per gramina campo.'            660
nec passi plura, in medio sermone loquentis
sic adeo incipiunt. prior haec genitoris imago:
'Ipsa quidem uirtus sibimet pulcherrima merces;
dulce tamen uenit ad manis, cum gratia uitae
durat apud superos nec edunt obliuia laudem.            665
uerum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror,
cum repeto, quam saeuus eas, ubi magna pericla
contingunt tibi. per nostri, fortissime, leti
obtestor causas, Martis moderare furori.            670
sat tibi sint documenta domus. octaua terebat
arentem culmis messem crepitantibus aestas,
ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat
germano deuicta iugum Tartessia tellus.
nos miserae muros et tecta renata Sagunto,            675
nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste,
nobis indomitus conuertit terque quaterque
germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam
impolluta fides! peterem cum uictor adesum
cladibus Hasdrubalem, subito uenale, cohortes            680
Hispanae, uulgus, Libyci quas fecerat auri
Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
tunc hostis socio desertos milite multum
ditior ipse uiris spisso circumdedit orbe.
non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est            685
illa suprema dies, et laude inclusimus aeuum.'
      Excipit inde suos frater coniungere casus:
'Excelsae turris post ultima rebus in artis
subsidium optaram supremaque bella ciebam.
fumantis taedas ac lata incendia passim            690
et mille iniecere faces. nil nomine leti
de superis queror: haud paruo data membra sepulcro
nostra cremauerunt in morte haerentibus armis.
sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae
cesserit adfusis oppressa Hispania Poenis.'            695
      Contra quae iuuenis turbato fletibus ore:
'Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
Carthago expendat poenas. sed continet acris
Pyrenes populos qui uestro Marte probatus
excepit fessos et notis Marcius armis            700
successit bello. fusos quoque fama ferebat
uictores acie atque exacta piacula caedis.'
      His laeti rediere duces loca amoena piorum,
prosequiturque oculis puer adueneratus euntis.
iamque aderat multa uix adgnoscendus in umbra            705
Paulus et epoto fundebat sanguine uerba:
'Lux Italum, cuius spectaui Martia facta
multum uno maiora uiro, descendere nocti
atque habitanda semel subigit quis uisere regna?'
cui contra talis effundit Scipio uoces:            710
'Armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem
lamentata diu! quam paene ruentia tecum
traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras.
tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
constituit laudemque tuo quaesiuit honore.'            715
dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus,
ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro
absumptus Cannis stabat Seruilius ore.
      Appellare uiros erat ardor et addere uerba,
sed raptabat amor priscos cognoscere manis.            720
nunc meritum saeua Brutum immortale securi
nomen, nunc superos aequantem laude Camillum,
nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
ora Sibylla docet uenientum et nomina pandit.
hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae            725
reiecit uisus orbus, tulit ille ruentem
Thybridis in ripas regem solusque reuulso
pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
'Si tibi dulce uirum, primo qui foedera bello
Phoenicum pepigit, uidisse: hic inclitus ille            730
aequoreis uictor cum classe Lutatius armis.
si studium et saeuam cognoscere Hamilcaris umbram,
ille est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
irarum seruat rabiem. si iungere cordi est
conloquium, sine gustato det sanguine uocem.'            735
atque ubi permissum et sitiens se impleuit imago,
sic prior increpitat non mitis Scipio uultu:
'Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera uobis,
aut haec Sicania pepigisti captus in ora?
bella tuus toto natus contra omnia pacta            740
exercet Latio et perruptis molibus Alpis
eluctatus adest: feruet gens Itala Marte
barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.'
post quae Poenus ait: 'Decimum modo coeperat annum
excessisse puer, nostro cum bella Latinis            745
concepit iussu, licitum nec fallere diuos
iuratos patri. quod si Laurentia uastat
nunc igni regna et Phrygias res uertere temptat,
o pietas, o sancta fides, o uera propago!
atque utinam amissum reparet decus!' inde citato            750
celsus abit gressu, maiorque recessit imago.
      Exin designat uates, qui iura sub armis
poscenti dederint populo primique petitas
miscuerint Italis Piraeo litore leges.
laetatur spectatque uirum insatiabilis ora            755
Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos
admoneat turbae innumera<e>: 'Quot milia toto
credis in orbe, puer, lustras dum singula uisu,
descendisse Erebo? nullo non tempore abundans
umbrarum huc agitur torrens, uectatque capaci            760
agmina mole Charon, et sufficit improba puppis.'
post haec ostendens iuuenem sic uirgo profatur:
'Hic ille est, tellure uagus qui uictor in omni
cursu signa tulit, cui peruia Bactra Dahaeque,
qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten            765
astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo.'
incipit Aeneades: 'Libyci certissima proles
Hammonis, quando exuperat tua gloria cunctos
indubitata duces similique cupidine rerum
pectora nostra calent, quae te uia, fare, superbum            770
ad decus et summas laudum perduxerit arces.'
ille sub haec: 'Turpis lenti sollertia Martis.
audendo bella expedias. pigra extulit artis
haud umquam sese uirtus. tu magna gerendi
praecipita tempus: mors atra impendet agenti.'            775
haec effatus abit. Croesi mox aduolat umbra,
diues apud superos, sed mors aequarat egenis.
      Atque hic Elysio tendentem limite cernens
effigiem iuuenis, caste cui uitta ligabat
purpurea effusos per colla nitentia crines,            780
'Dic,' ait 'hic quinam, uirgo? nam luce refulget
praecipua frons sacra uiro, multaeque secuntur
mirantes animae et laeto clamore frequentant.
qui uultus! quam, si Stygia non esset in umbra,
dixissem facile esse deum!' 'Non falleris:' inquit            785
docta comes Triuiae 'meruit deus esse uideri,
et fuit in tanto non paruum pectore numen.
carmine complexus terram, mare, sidera, manis
et cantu Musas et Phoebum aequauit honore.
atque haec cuncta prius quam cerneret ordine terris             790
prodidit ac uestram tulit usque ad sidera Troiam.'
Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram,
'Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
hic caneret uates, quanto maiora futuros
facta eadem intrarent hoc' inquit 'teste nepotes!            795
felix Aeacide, cui tali contigit ore
gentibus ostendi, creuit tua carmine uirtus.'
      Sed, quae tanta adeo gras<s>antum turba, requirens,
heroum effigies maiorisque accipit umbras.
inuicto stupet Aeacide, stupet Hectore magno            800
Aiacisque gradum uenerandaque Nestoris ora
miratur, geminos aspectat laetus Atridas
iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta.
uicturam hinc cernit Ledaei Castoris umbram:
alternam lucem peragebat in aethere Pollux.            805
      Sed subito uultus monstrata Lauinia traxit.
nam uirgo admonuit tempus cognoscere manis
femineos, ne cunctantem lux alma uocaret.
'Felix haec' inquit 'Veneris nurus ordine longo
Troiugenas iunxit sociata prole Latinis.            810
uis et Martigenae thalamos spectare Quirini?
Hersiliam cerne: hirsutos cum sperneret olim
gens uicina procos, pastori rapta marito
intrauitque casae culmique e stramine fultum
pressit laeta torum et soceros reuocauit ab armis.            815
aspice Carmentis gressus. Euandria mater
haec fuit et uestros tetigit praesaga labores.
uis et, quos Tanaquil uultus gerat? haec quoque castae
augurio ualuit mentis uenturaque dixit
regna uiro et dextros agnouit in alite diuos.            820
ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti
fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.
non datur, heu tibi, Roma (nec est, quod malle deceret),
hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta,
cerne, cruentato uulnus sub pectore seruat,            825
tristia defensi ferro monumenta pudoris,
et patriam laudat miserando in uulnere dextram.
illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,
nondum passa marem, qualis optabit habere
quondam Roma uiros, contemptrix Cloelia sexus.'            830
cum subito aspectu turbatus Scipio poscit,
quae poenae causa, et qui sint in crimine manes,
tum uirgo: 'Patrios fregit quae curribus artus
et stetit adductis super ora trementia frenis,
Tullia non ullos satis exhaustura labores            835
ardenti Phlegethonte natat. fornacibus atris
fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes
egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora.
illa autem, quae tondetur praecordia rostro
alitis (en quantum resonat plangentibus alis            840
armiger ad pastus rediens Iouis!), hostibus arcem
uirgo, immane nefas, adamato prodidit auro
Tarpeia et pactis reserauit claustra Sabinis.
iuxta (nonne uides? neque enim leuiora domantur
delicta) inlatrat ieiunis faucibus Orthrus,            845
armenti quondam custos immanis Hiberi,
et morsu petit et polluto euiscerat ungue.
nec par poena tamen sceleri: sacraria Vestae
polluit exuta sibi uirginitate sacerdos.
sed satis haec uidisse, satis.'            850
      Mox deinde: 'Videnti
nunc animas tibi, quae potant obliuia, paucas
in fine enumerasse paro et remeare tenebris.
hic Marius: nec multa dies iam restat ituro
aetheriam in lucem. ueniet tibi origine parua
in longum imperium consul. nec Sulla morari            855
iussa potest aut amne diu potare soporo:
lux uocat et nulli diuum mutabile fatum.
imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae,
quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam
existet, Sullae qui se uelit esse secundum.            860
ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
et gratum terris Magnus caput: ille deum gens,
stelligerum attollens apicem, Troianus Iulo
Caesar auo. quantas moles, cum sede reclusa
hinc tandem erumpent, terraque marique mouebunt!            865
heu miseri, quotiens toto pugnabitis orbe,
nec leuiora lues quam uictus crimina, uictor.'
      Tum iuuenis lacrimans: 'Restare haec ordine duro
lamentor rebus Latiis. sed luce remota
si nulla est uenia et merito mors ipsa laborat,            870
perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis
exuret ductor scelus, aut quae digna renatos
ales in aeternum laniabit morsibus artus?'
'Ne metue:' exclamat uates 'non uita sequetur
inuiolata uirum: patria non ossa quiescent.            875
namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae
pertulerit uinci turpemque orare salutem,
rursus bella uolet Macetum instaurare sub armis.
damnatusque doli desertis coniuge fida
et dulci nato linquet Carthaginis arces            880
atque una profugus lustrabit caerula puppe.
hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina uiset.
pro! quanto leuius mortalibus aegra subire
seruitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque
atque famem, quam posse mori! post Itala bella            885
Assyrio famulus regi falsusque cupiti
Ausoniae motus dubio petet aequora uelo,
donec Prusiacas delatus segniter oras
altera seruitia imbelli patietur in aeuo
et latebram munus regni. perstantibus inde            890
Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem,
pocula furtiuo rapiet properata ueneno
ac tandem terras longa formidine soluet.'
      Haec uates, Erebique cauis se reddidit umbris.
tum laetus socios iuuenis portumque reuisit.