Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam,
ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro
adsilit in ferrum et per uulnera colligit hostem,
in medios fert arma globos seseque periclis
ingerit atque omni letum molitur ab ense.            5
increpat horrendum: 'Perstate et fortiter, oro,
pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga
ad manis deferte, uiri. nisi gloria mortis,
nil superest. idem sedes adeuntibus imas
hic uobis dux Paulus erit.' uelocius inde            10
Haemonio Borea pennaque citatior ibat
quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,
atque ubi certamen primi ciet immemor aeui
plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostis
ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus            15
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
abscessere retro pauidique in terga relatos
abduxere gradus: ut, laetus ualle remota
cum capream uenator agit fessamque propinquo
insequitur cursu et sperat iam tangere dextra,            20
si ferus aduerso subitum se protulit antro
et stetit ante oculos frendens leo: deserit una
et color et sanguis et tela minora periclo,
nec iam speratae cura est in pectore praedae.
nunc in restantis mucronem comminus urget,            25
nunc trepidos ac terga mala formidine uersos
adsequitur telis. furere ac decorare labores
et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers
uni turba uiro, atque, alter si detur in armis
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.             30
      Tandem inclinato cornu sine more ruebat
prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres
sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle
uitifero, celsis Labienum Cingula saxa
miserunt muris. iunxit fera tempora leti            35
Sidonius non consimili discrimine miles:
nam Labienus obit penetrante per ilia corno,
fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis.
oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto
Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra            40
et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
per medios agitur, proiecto lucis amore
Hannibalem lustrans, Paulus. sors una uidetur
aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.
      Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto            45
tempestas tanta et rabies impune fuisset)
in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli
'Quid uanos,' inquit 'Latio spes unica consul,
incassumque moues fato renuente furores?
si superest Paulus, restant Aeneia regna;            50
sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem
tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus
turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
(tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.
et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis            55
euasit Varro ac sese ad meliora reseruat.
sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto
hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.'
      Ad quae suspirans ductor: 'Mortemne sub armis
cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae            60
pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela
excipias tergo, superos precor. integer, oro,
intactusque abeas atque intres moenia Romae
cum Varrone simul. talin', pauidissime, dignum            65
me uita pulchraque indignum morte putasti?
quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella
ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae
uirtutis patrum! quando certamen inire,
cuiue uirum mallem memet componere, quam qui            70
et uictus dabit et uictor per saecula nomen?'
      Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis
ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
agmina et in densis furantem membra maniplis
per conferta uirum et stipata umbonibus arma            75
consequitur melior planta atque obtruncat Acherram,
ut canis occultos agitat cum Belgicus apros
erroresque ferae sollers per deuia mersa
nare legit tacitoque premens uestigia rostro
lustrat inaccessos uenantum indagine saltus            80
nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem
deprendit spissis arcana cubilia dumis.
      At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis
nequiquam fuit et consul non desinit irae,
in faciem Mauri rursus mutata Gelestae            85
auocat ignarum saeuo a certamine Poenum:
'Huc tela, huc' inquit 'dextram implorantibus adfer,
o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta
stagnantis consul molitur proelia ripas,
et laus haud alio maior datur hoste perempto.'            90
haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat.
      Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem--
Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant
arma senem circa nati; pauperque penatum
(sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros            95
bellator populos) factis et caede docebat
natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
postquam hominum satiata nec<e> est, prostrauerat ictu
innumero cum turre feram facibusque secutis             100
ardentem monstri spectabat laeta ruinam,
cum subitus galeae fulgor conoque coruscae
maiore intremuere iubae. nec tarda senectus
(agnouit nam luce uirum): rapit agmine natos
saeua parens ultro in certamina et addere passim            105
tela iubet nec manantis ex ore feroci
aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.
armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido
cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
obuersam spectans ora ad Phaet<h>ontia prolem,            110
explorat dubios Phoebea lampade natos.
iamque suis daret ut pugnae documenta uocantis
                        . . . . . . . . . . .                                                112a
et medias hasta uelox praeteruolat auras.
haesit multiplici non alte cuspis in auro
ac senium inualido dependens prodidit ictu.            115
cui Poenus: 'Quinam ad cassos furor impulit ictus
exanguem senio dextram? uix prima momordit
tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
a nobis melius discet bellare iuuentus.'            120
sic propria miseri transfigit pectora corno.
      At contra, horrendum, bis terna spicula dextra
torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae:
haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam
uenator premit obsesso cum Maurus in antro,            125
inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant
nondum sat firmo catuli certamina dente.
consumit clipeo tela et collectus in arma
sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas
Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit            130
aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat,
ni leto det cuncta uirum iungatque parenti
corpora et excidat miseros cum stirpe penatis.
      Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira
flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus):            135
'Suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni
demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit
tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.'
haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui,
transadigit: pressa iuuenis cum cuspide labens            140
arma super fratrum resupino concidit ore.
mortiferum inde manu properantem uellere ferrum
pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum
fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum            145
ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!)
abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
conuersis in terga iacit. Telesinus, ad ossa
inliso saxo, qua spina interstruit artus,
occumbit, fratrisque uidet labentia membra            150
Quercentis, quem funda procul per inane uoluta
sopierat, dum supremam Telesinus in auras
exhalat lucem et dubitantia lumina condit.
at fessus maerore simul cursuque metuque
et tamen haud irae uacuus non certa per aequor            155
interdum insistens Perusinus membra ferebat.
hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis
armiger obtulerat monstri, super inguina fixam,
obtruncat quercuque premit uiolentus obusta.
temptarat precibus saeuum lenire furorem,            160
sed Stygius primos impleuit feruor hiatus,
et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro
clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
aesculus aut proauis ab origine cognita quercus            165
cum fumat percussa Ioui, sacrosque per aeuum
aetherio ramos populantur sulphure flammae,
donec uicta deo late procumbit et omnem
conlabens operit spatioso stipite prolem.
      Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor            170
molitur, Paulus, numerosa caede futuram
ultus iam mortem, ceu uictor bella gerebat.
inter mille uiros iacet ingens P<h>orcys ab antris
Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,
unde genus ~tristique deae manabat origo.            175
hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem
nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,
dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen,
detrahit excelsi correptum uertice coni,
adflictumque premens, tergo qua balteus imo            180
sinuatur coxa<e>que sedet munimen utrique,
coniecto fodit ense super: uomit ille calentem
sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum
et subit Aetolos Atlanticus accola campos.
      Has inter strages rapido terrore coorti            185
inuadunt terga atque auerso turbine miscent
bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos
hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem,
succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
dediderant dextras. tum totis mentibus actam            190
in caedes aciem pone atque in terga ruentes
praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis:
e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela.
raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem
aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste            195
auferri signum, conixus corpore toto
uictorem adsequitur letalique occupat ictu.
ac dum comprensam caeso de corpore praedam
auellit, tardeque manus moribunda remittit,
transfixus gladio propere accurrentis Amorgi            200
occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.
      Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo
iras saeua truces, sublatum puluere campum
Vulturnus rotat et candentis torquet harenas.
iamque reluctantis stridens immane procella            205
per longum tulit ad campi suprema cauisque
adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui
seruabat tacito, non felix Curio, leto.
namque, furens animi dum consternata moratur            210
agmina et oppositu membrorum sistere certat,
in praeceps magna propulsus mole ruentum
turbatis hauritur aquis fundoque uolutus
Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena.
      Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla            215
nescius, aduersa fronte incurrebat in arma
uincentum consul: pereundi Martius ardor
atque animos iam sola dabat fiducia mortis,
cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae
magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis            220
obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli,
post Paulum belli pars optima, corruit ictu
barbarico magnamque cadens leto addidit uno
inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram            225
consul et, insani quamquam contraria uenti
exarmat uis atque obtendit puluere lucem,
squalentem rumpens ingestae toruus harenae
ingreditur nimbum ac <V>iriat<h>um moris Hiberi
carmina pulsata fundentem barbara caetra            230
inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae.
hic fuit extremus caedum labor. addere bello
haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.
saxu<m> ingens, uasto libratum pondere, caeca            235
uenit in ora manu et perfractae cassidis aera
ossibus infodiens compleuit sanguine uultus.
inde pedem referens, labentia membra propinquo
imposuit scopulo atque, undanti uulnere anhelans,
sedit terribilis clipeum super ore cruento:            240
immanis ceu, depulsis leuioribus hastis,
accepit leo cum tandem per pectora ferrum,
stat teli patiens media tremebundus harena
ac, manante iubis rictuque et naribus unda
sanguinis, interdum languentia murmura torquens,            245
effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
tum uero incumbunt Libyes, super ipse citato
ductor equo, qua flatus agit, qua peruius ensis,
qua sonipes, qua belligero fera belua dente.
obrutus hic telis ferri per corpora Piso            250
rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam
ilia cornipedis subrecta cuspide transit
conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat,
cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam
cernuus inflexo sonipes effuderat armo:            255
'Vmbraene Ausoniae rediuiua bella retractant
post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?'
sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus
arduus insurgens totum permiscuit ensem.
      Ecce, Cydonea uiolatus harundine plantam,            260
Lentulus effusis campum linquebat habenis,
cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore
toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari
Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus            265
Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere
sorbentes Latium campi. 'Quid deinde relictum
crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem,
deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
testor caelicolas,' inquit 'ni damna gubernas            270
crudelis belli uiuisque in turbine tanto
inuitus, plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat)
plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum
fessarum spe<s>, cornipedem. languentia membra
ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo.'            275
      Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem
eiectans, consul: 'Macte o uirtute paterna!
nec uero spes angustae, cum talia restent
pectora Romuleo regno. calcaribus aufer,
qua uulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis            280
claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis)
dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae.
nostris pugnauit monitis furor. amplius acta
quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi
Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem            285
uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos
uertentis terga aspiciat? nec talia Paulo
pectora, nec manis tam parua intramus imago.
ille ego--sed uano quid enim te demoror aeger,
Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum            290
erige quadrupedem propere.' tum Lentulus urbem
magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum
quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris
letifero cedens tandem proiectaque corpus
luctatur morti et languentem pandit hiatum            295
in uanos morsus, nec sufficientibus irae
ictibus extrema lambit uenabula lingua.
iamque coruscanti telum propiusque ferenti
gressum exultantem et securo caedis Iertae
non expectatum surgens defixerat ensem            300
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
exoptans animam certantem ponere dextra.
sed uicere uirum coeuntibus undique telis
et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur.
hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens            305
dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
aequares forsan Fabio. mors additur urbi
pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen.
      Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,
ceu truncus capitis, saeuis exercitus armis            310
sternitur, et uictrix toto fremit Africa campo.
hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae
Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.            315
transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum
fractaque conflictu parmarum tegmina et ore
cornipedum derepta fero spumantia frena.
sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
eiectat redditque furens sua corpora ripis.            320
sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto
conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
naufragium spargens operit freta: iamque per undas
et transtra et mali laceroque aplustria uelo
ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae.            325
      At Poenus, per longa diem certamina saeuis
caedibus emensus, postquam eripuere furori
insignem tenebrae lucem, tum denique Martem
dimisit tandemque suis in caede pepercit.
sed mens inuigilat curis noctisque quietem            330
ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum
optatas nondum portas intrasse Quirini.
proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses,
dum feruet cruor et perfusae caede cohortes,
destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma            335
occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis.
      Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto
irarumque Iouis Latiique haud inscia fati,
incautum ardorem atque auidas ad futtile uotum
spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis            340
regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro
edomita inuiti componit lumina fratris,
atque huic adridens 'Non te maioribus' inquit
'ausis, diue, uoco nec posco ut mollibus alis
des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi            345
sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
Inachiae multa superandus nocte iuuencae.
ductori, precor, immittas noua somnia Poeno,
ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros,
quos intrare dabit numquam regnator Olympi.'            350
      Imperium celer exequitur curuoque uolucris
per tenebras portat medicata papauera cornu.
ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima
Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas
deuexo capiti pennas oculisque quietem             355
inrorat, tangens Lethaea tempora uirga.
exercent rabidam truculenta insomnia mentem.
iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim
cingere et insultans astare ad moenia Romae.
ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis            360
elata torquens flagrantia fulmina dextra
Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi,
ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis,
et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras:            365
'Sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis.
siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris,
Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.'
attonitum uisis maioraque bella pauentem
post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit,            370
nec lux terribili purgauit imagine mentem.
      Quos inter motus somni uanosque tumultus
dedita per noctem reliquo cum milite castra
nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.
huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas            375
spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,
celatis superum monitis clausoque pauore,
uulnera et exhaustas saeuo certamine uires
ac nimium laetis excusat fidere rebus.
tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis            380
terga iuberetur muris ac signa referre,
'Tanta mole' inquit 'non Roma, ut credidit ipsa,
sed Varro est uictus. quaenam tam prospera Martis
munera destituis fato patriamque moraris!
mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros            385
Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.'
      Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
iam Latius sese Canusina in moenia miles
colligere et profugos uicino cingere uallo
coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris!            390
non aquilae, non signa uiris, non consulis altum
imperium, non subnixae lictore secures.
trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,
corpora debilibus nituntur sistere membris.
clamor saepe repens et saepe silentia fixis            395
in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae
detrito clipeo, desunt pugnacibus enses,
saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
cristarum decus et damnarunt Martis honores.
at multa thorax perfossus cuspide, et haerens            400
loricae interdum Maurusia pendet harundo.
interdum maesto socios clamore requirunt.
hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti
Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello.
hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis            405
fata gemunt: ut uer<b>a mali praenuntia numquam
cessarit canere et Varronis sistere mentem,
utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi,
atque idem quantus dextra. sed cura futuri
quos premit, aut fossas instant praeducere muris            410
aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant,
quaque patet campus planis ingressibus hostis,
ceruorum ambustis imitantur cornua ramis,
et stilus occulitur, caecum in uestigia telum.
      Ecce, super clades et non medicabile uulnus,            415
reliquias belli atque imperdita corpora Poenis
impia formido ac maior iactabat Erinys.
trans aequor Tyrios enses atque arma parabant
Punica et Hannibalem mutato euadere caelo.
dux erat exilio non laetus Marte Metellus,            420
sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello
pectora degeneremque manum ad deformia agebat
consulta atque alio positas spectabat in or<b>e,
quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla
Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.            425
      Quae postquam accepit flammata Scipio mente,
quantus Sidonium contra fera proelia miscens
ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem
atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert.            430
tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum
mucronem: 'Tarpeia, pater, qui templa secundam
incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
aegide Gorgoneos uirgo succincta furores,            435
Indigetesque dei, sponte en per numina uestra
perque caput, nullo leuius mihi numine, patris
magnanimi iuro: numquam Lauinia regna
linquam nec linqui patiar, dum uita manebit.
ocius en testare deos, si moenia taedis            440
flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
ausurum in terras gressus. ni talia sancis,
quem tremis et cuius somnos formidine rumpis,
Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo
Poenorum melior parietur gloria caeso.'            445
his excussa incepta minis. iamque ordine iusso
obstringunt animas patriae dictataque iurant
sacramenta deis et purgant pectora culpa.
      Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
lustrabat campos et saeuae tristia dextrae            450
facta recensebat pertractans uulnera uisu
Hannibal et magna circumstipante caterua
dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.
quas strages inter, confossus pectora telis
seminecem extremo uitam exhalabat in auras            455
mu<r>mure deficiens iam Cloelius oraque nisu
languida uix aegro et dubia ceruice leuabat.
agnouit sonipes, arrectisque auribus acrem
hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,
quem tum captiuo portabat in agmina dorso.            460
hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
stante cruore soli et t<u>mulata cadauera caede
euolat ac domini consistit ad ora iacentis.
inde inclinatus colla et submissus in armos
de more inflexis praebebat scandere terga            465
cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.
milite non illo quisquam felicius acri
insultarat equo, uel si resupina citato
proiectus dorso ferretur membra, uel idem
si nudo staret tergo, dum rapta uolucris            470
transigeret cursu sonipes certamina campi.
      At Libys humanos aequantem pectore sensus
haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae
depugnet morti iuuenis, nomenque decusque
erogitat letique simul compendia donat.            475
hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma
credulus aduersis, et tum comes ibat ouanti)
'Auribus huic,' inquit 'ductor fortissime, origo est
non indigna tuis. quondam sub regibus illa,
quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim            480
Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi
ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
Clusina uenere domo. si Porsena fando
auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra,
ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco            485
certabat pulsos per bella reponere reges.
multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus
Ianiculum incumbens u<r>bi. mox pace probata
compressere odia, et positum cum foedere bellum,
obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda            490
nescia, pro superi! et nil non immite parata
gens Italum pro laude pati: <b>is Cloelia senos
nondum complerat primaeui corporis annos,
una puellarum Laurentum et pignora pacis
inter uirgineas regi tramissa cateruas.            495
facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis
et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim
tranauit, frangens undam puerilibus ulnis.
cui si mutasset sexum natura, reuerti
forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,            500
Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est
et genus et clara memorandum uirgine nomen.'
      Talia dum pandit, uicinus parte sinistra
per subitum erumpit clamor. permixta ruina
inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli            505
eruerant corpus media de strage iacentum.
heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
agmina turbanti, uel cum Taulantia regna
uertit, et Illyrico sunt addita uincla tyranno!
puluere canities atro arentique cruore            510
squalebat barba, et perfracti turbine dentes
muralis saxi, tum toto corpore uulnus.
      Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor
Sidonius 'Fuge, Varro,' inquit 'fuge, Varro, superstes,
dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti            515
et populo consul totas edissere Cannas.
concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste
me digna haud paruo caluerunt corda uigore,
funere supremo et tumuli decoretur honore.            520
quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus
maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt,
tale precor nobis salua Carthagine letum.'
      Haec ait et socium mandari corpora terrae,
postera cum thalamis Aurora ru<b>ebit apertis,            525
imperat armorumque iubet consurgere aceruos,
arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa,
defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos
agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni
frondosis silua atra iugis. hinc ornus et albae            530
populus alta comae, ualidis accisa lacertis,
scinditur, hinc ilex proauorum condita saeclo.
deuoluunt quercus et amantem litora pinum
ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.
funereas tum deinde pyras certamine texunt,             535
officium infelix et munus inane peremptis,
donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus
mersit equos, fugiensque polo Titania caecam
orbita nigranti traxit caligine noctem.
post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena            540
ignibus atque sui terris rediere colores,
supponunt flammam et manantia corpora tabo
hostili tellure cremant. subit horrida mentem
formido incerti casus, tacitusque pererrat
intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui            545
mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum.
at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus aceruo
ingenti mons armorum surgebat ad astra.
ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
attollens, ductor Gradiuum in uota ciebat:            550
'Primitias pugnae et laeti libamina belli
Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor,
et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum,
arma electa dicat spirantum turba uirorum.'
tum face coniecta populatur feruidus ignis            555
flagrantem molem, et rupta caligine in auras
actus apex claro perfundit lumine campos.
hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
ibat et hostilis leti iactabat honorem.
sublimem eduxere pyram mollisque uirenti            560
stramine composuere toros. superaddita dona,
funereum decus: expertis inuisus et ensis
et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum
tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.
non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo            565
sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris
praecedens prisca exequias decorabat imago
omnibus exuuiis nudo, iamque Hannibal unus
sat decoris laudator erat: fulgentia pingui
murice suspirans inicit uelamina et auro            570
intextam chlamydem ac supremo adfatur honore:
'I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas
uirtute et factis animas. tibi gloria leto
iam parta insigni. nostros Fortuna labores
uersat adhuc casusque iubet nescire futuros.'            575
haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis
aetherias anima exultans euasit in auras.
      Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat,
iam maria ac terras, primamque intrauerat urbem.
diffidunt muris: solam pauitantibus arcem            580
sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam,
ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen,
quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
contemptu cessare putant. iam tecta cremari,
ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae            585
natorum septemque arces fumare uidentur.
lux una euersas bis centum in stra<g>e curulis,
ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat
milibus exhaustae nutantia moenia Romae,
atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,            590
nec socium numero pariter leuiore perempto.
sed uero sed enim reliqui pia turba senatus
munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans
clamitat attonitis Fabius: 'Non ulla relicta est,
credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis            595
nequiquam armatos ausit succedere muros.
dura inter pauidos alitur fortuna sedendo,
et gliscunt aduersa metu. ite ocius, arma
deripite, o pubes, templis. uos atria raptim
nudate et clipeos in bella refigite captos.            600
sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro
nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis
sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam
exultare leuis nudato corpore Maurus.'
      Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,            605
Varronem aduentare uagus per moenia rumor
spargit et occulto perfundit pectora motu:
haud secus ac, fractae rector si forte carinae
litoribus solus uacuis ex aequore sospes
adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne            610
iactato dextras, ipsamque odere salutem
unius amissa superantis puppe magistri.
quam restare uiro labem, qui accedere portis
audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen!
      Hos mulcens questus Fabius deforme docebat            615
cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira.
aduersis etenim ferri non esse uirorum
qui Martem inscribant genti, non posse dolores
condere et ex poena solacia poscere luctus.
si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum            620
inluxisse diem, quo castris uiderit ire
Varronem, quam quo uideat remeare sine armis.
his dictis sedere minae, et conuersa repente
pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
consulibus reputant caesis erepta duobus.            625
ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus
gratantum, magnaque actum se credere mente
testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis
Laomedontiadum non desperauerit urbi.
      Nec minus infelix culpae grandique pudore            630
turbatus, consul titubantem ad moenia gressum
portabat lacrimans: deiectum attollere uultum
ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat.
quod uero reduci tum se populusque patresque
offerrent, non gratari, sed poscere natos            635
quisque suos fratresque simul miseraeque parentes
ire uidebantur laceranda ad consulis ora.
sic igitur muto lictore inuectus in urbem
damnatum superis aspernabatur honorem.
      At patres Fabiusque, procul maerore remoto,            640
praecipitant curas. raptim delecta iuuenta
seruitia armantur, nec claudit castra saluti
postpositus pudor. infixum est Aeneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra
proque arce et sceptris et libertatis honore            645
uel famulas armare manus. primaeua suorum
corpora praetexto spoliant uelamine et armis
insolitis cingunt. puerilis casside uultus
clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.
idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro            650
pensarent paruo (nec pauca fuere precantum
milia), miranti durarunt prodere Poeno.
cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem
armatum potuisse capi. tunc terga dedisse
damnatis Siculas longe meritare per oras            655
impositum, donec Latio decederet hostis.
haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores
si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.