CXX. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1] Epistula tua per plures quaestiunculas vagata est sed in una constititet hanc expediri desiderat, quomodo ad nos boni honestique notitia pervenerit.Haec duo apud alios diversa sunt, apud nos tantum divisa. [2] Quid sithoc dicam. Bonum putant esse aliqui id quod utile est. Itaque hoc et divitiiset equo et vino et calceo nomen inponunt; tanta fit apud illos boni vilitaset adeo in sordida usque descendit. Honestum putant cui ratio recti officiiconstat, tamquam pie curatam patris senectutem, adiutam amici paupertatem,fortem expeditionem, prudentem moderatamque sententiam. [3] <Nos> istaduo quidem facimus, sed ex uno. Nihil est bonum nisi quod honestum est;quod honestum, est utique bonum. Supervacuum iudico adicere quid interista discriminis sit, cum saepe dixerim. Hoc unum dicam, nihil nobis videri<bonum> quo quis et male uti potest; vides autem divitiis, nobilitate,viribus quam multi male utantur.

Nunc ergo ad id revertor de quo desideras dici, quomodo ad nos primaboni honestique notitia pervenerit. [4] Hoc nos natura docere non potuit:semina nobis scientiae dedit, scientiam non dedit. Quidam aiunt nos innotitiam incidisse, quod est incredibile, virtutis alicui speciem casuoccucurrisse. Nobis videtur observatio collegisse et rerum saepe factaruminter se conlatio; per analogian nostri intellectum et honestum et bonumiudicant. Hoc verbum cum Latini grammatici civitate donaverint, ego damnandumnon puto, <immo> in civitatem suam redigendum. Utar ergo illo non tantumtamquam recepto sed tamquam usitato. Quae sit haec analogia dicam. [5]Noveramus corporis sanitatem: ex hac cogitavimus esse aliquam et animi.Noveramus vires corporis: ex his collegimus esse et animi robur. Aliquabenigna facta, aliqua humana, aliqua fortia nos obstupefecerant: haec coepimustamquam perfecta mirari. Suberant illis multa vitia quae species conspicuialicuius facti fulgorque celabat: haec dissimulavimus. Natura iubet augerelaudanda, nemo non gloriam ultra verum tulit: ex his ergo speciem ingentisboni traximus. [6] Fabricius Pyrrhi regis aurum reppulit maiusque regnoiudicavit regias opes posse contemnere. Idem medico Pyrrhi promittentevenenum se regi daturum monuit Pyrrhum caveret insidias. Eiusdem animifuit auro non vinci, veneno non vincere. Admirati sumus ingentem virumquemnon regis, non contra regem promissa flexissent, boni exempli tenacem,quod difficillimum est, in bello innocentem, qui aliquod esse crederetetiam in hostes nefas, qui in summa paupertate quam sibi decus feceratnon aliter refugit divitias quam venenum. 'Vive' inquit 'beneficio meo,Pyrrhe, et gaude quod adhuc dolebas, Fabricium non posse corrumpi.' [7]Horatius Cocles solus implevit pontis angustias adimique a tergo sibi reditum,dummodo iter hosti auferretur, iussit et tam diu prementibus restitit donecrevulsa ingenti ruina tigna sonuerunt. Postquam respexit et extra periculumesse patriam periculo suo sensit, 'veniat, si quis vult' inquit 'sic euntemsequi' iecitque se in praeceps et non minus sollicitus in illo rapido alveofluminis ut armatus quam ut salvus exiret, retento armorum victricium decoretam tutus redit quam si ponte venisset. [8] Haec et eiusmodi facta imaginemnobis ostendere virtutis.

Adiciam quod mirum fortasse videatur: mala interdum speciem honestiobtulere et optimum ex contrario enituit. Sunt enim, ut scis, virtutibusvitia confinia, et perditis quoque ac turpibus recti similitudo est: sicmentitur prodigus liberalem, cum plurimum intersit utrum quis dare sciatan servare nesciat. Multi, inquam, sunt, Lucili, qui non donant sed proiciunt:non voco ego liberalem pecuniae suae iratum. Imitatur neglegentia facilitatem,temeritas fortitudinem. [9] Haec nos similitudo coegit adtendere et distinguerespecie quidem vicina, re autem plurimum inter se dissidentia. Dum observamuseos quos insignes egregium opus fecerat, coepimus adnotare quis rem aliquamgeneroso animo fecisset et magno impetu, sed semel. Hunc vidimus in bellofortem, in foro timidum, animose paupertatem ferentem, humiliter infamiam:factum laudavimus, contempsimus virum. [10] Alium vidimus adversus amicosbenignum, adversus inimicos temperatum, et publica et privata sancte acreligiose administrantem; non deesse ei in iis quae toleranda erant patientiam,in iis quae agenda prudentiam. Vidimus ubi tribuendum esset plena manudantem, ubi laborandum, pertinacem et obnixum et lassitudinem corporisanimo sublevantem. Praeterea idem erat semper et in omni actu par sibi,iam non consilio bonus, sed more eo perductus ut non tantum recte facereposset, sed nisi recte facere non posset. [11] Intelleximus in illo perfectamesse virtutem. Hanc in partes divisimus: oportebat cupiditates refrenari,metus conprimi, facienda provideri, reddenda distribui: conprehendimustemperantiam, fortitudinem, prudentiam, iustitiam et suum cuique dedimusofficium. Ex quo ergo virtutem intelleximus? ostendit illam nobis ordoeius et decor et constantia et omnium inter se actionum concordia et magnitudosuper omnia efferens sese. Hinc intellecta est illa beata vita secundodefluens cursu, arbitrii sui tota. [12] Quomodo ergo hoc ipsum nobis apparuit?dicam. Numquam vir ille perfectus adeptusque virtutem fortunae maledixit,numquam accidentia tristis excepit, civem esse se universi et militem credenslabores velut imperatos subit. Quidquid inciderat non tamquam malum aspernatusest et in se casu delatum, sed quasi delegatum sibi. 'Hoc qualecumque est'inquit 'meum est; asperum est, durum est, in hoc ipso navemus operam.'[13] Necessario itaque magnus apparuit qui numquam malis ingemuit, numquamde fato suo questus est; fecit multis intellectum sui et non aliter quamin tenebris lumen effulsit advertitque in se omnium animos, cum esset placiduset lenis, humanis divinisque rebus pariter aequus. [14] Habebat perfectumanimum et ad summam sui adductum, supra quam nihil est nisi mens dei, exquo pars et in hoc pectus mortale defluxit; quod numquam magis divinumest quam ubi mortalitatem suam cogitat et scit in hoc natum hominem, utvita defungeretur, nec domum esse hoc corpus sed hospitium, et quidem brevehospitium, quod relinquendum est ubi te gravem esse hospiti videas.

[15] Maximum, inquam, mi Lucili, argumentum est animi ab altiore sedevenientis, si haec in quibus versatur humilia iudicat et angusta, si exirenon metuit; scit enim quo exiturus sit qui unde venerit meminit. Non videmusquam multa nos incommoda exagitent, quam male nobis conveniat hoc corpus?[16] Nunc de capite, nunc de ventre, nunc de pectore ac faucibus querimur;alias nervi nos, alias pedes vexant, nunc deiectio, nunc destillatio; aliquandosuperest sanguis, aliquando deest: hinc atque illinc temptamur et expellimur.Hoc evenire solet in alieno habitantibus. [17] At nos corpus tam putresortiti nihilominus aeterna proponimus et in quantum potest aetas humanaprotendi, tantum spe occupamus, nulla contenti pecunia, nulla potentia.Quid hac re fieri inpudentius, quid stultius potest? Nihil satis est morituris,immo morientibus; cotidie enim propius ab ultimo stamus, et illo unde nobiscadendum est hora nos omnis inpellit. [18] Vide in quanta caecitate mensnostra sit: hoc quod futurum dico cum maxime fit, et pars eius magna iamfacta est; nam quod viximus tempus eo loco est quo erat antequam viximus.Erramus autem qui ultimum timemus diem, cum tantumdem in mortem singuliconferant. Non ille gradus lassitudinem facit in quo deficimus, sed illeprofitetur; ad mortem dies extremus pervenit, accedit omnis; carpit nosilla, non corripit. Ideo magnus animus conscius sibi melioris naturae datquidem operam ut in hac statione qua positus est honeste se atque industriegerat, ceterum nihil horum quae circa sunt suum iudicat, sed ut commodatisutitur, peregrinus et properans.

[19] Cum aliquem huius videremus constantiae, quidni subiret nos speciesnon usitatae indolis? utique si hanc, ut dixi, magnitudinem veram esseostendebat aequalitas. Vero tenor permanet, falsa non durant. Quidam alternisVatinii, alternis Catones sunt; et modo parum illis severus est Curius,parum pauper Fabricius, parum frugi et contentus vilibus Tubero, modo Licinumdivitis, Apicium cenis, Maecenatem delicis provocant. [20] Maximum indiciumest malae mentis fluctuatio et inter simulationem virtutum amoremque vitiorumadsidua iactatio. [is]

Habebat saepe ducentos,

saepe decem servos; modo reges atque tetrarchas,

omnia magna loquens, modo 'sit mihi mensa tripes et

concha salis puri, toga quae defendere frigus

quamvis crassa queat'. Decies centena dedisses

huic parco, paucis contento: quinque diebus

nil erat.

CXXI. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1] Litigabis, ego video, cum tibi hodiernam quaestiunculam, in quasatis diu haesimus, exposuero; iterum enim exclamabis 'hoc quid ad mores?'Sed exclama, dum tibi primum alios opponam cum quibus litiges, Posidoniumet Archidemum (hi iudicium accipient), deinde dicam: non quidquid moraleest mores bonos facit. [2] Aliud ad hominem alendum pertinet, aliud adexercendum, aliud ad vestiendum, aliud ad docendum, aliud ad delectandum;omnia tamen ad hominem pertinent, etiam si non omnia meliorem eum faciunt.Mores alia aliter attingunt: quaedam illos corrigunt et ordinant, quaedamnaturam eorum et originem scrutantur. [3] Cum <quaero> quare hominemnatura produxerit, quare praetulerit animalibus ceteris, longe me iudicasmores reliquisse? falsum est. Quomodo enim scies qui habendi sint nisiquid homini sit optimum inveneris, nisi naturam eius inspexeris? Tunc demumintelleges quid faciendum tibi, quid vitandum sit, cum didiceris quid naturaetuae debeas. [4] 'Ego' inquis 'volo discere quomodo minus cupiam, minustimeam. Superstitionem mihi excute; doce leve esse vanumque hoc quod felicitasdicitur, unam illi syllabam facillime accedere.' Desiderio tuo satis faciam:et virtutes exhortabor et vitia converberabo. Licet aliquis nimium inmoderatumquein hac parte me iudicet, non desistam persequi nequitiam et adfectus efferatissimosinhibere et voluptates ituras in dolorem conpescere et votis obstrepere.Quidni? cum maxima malorum optaverimus, et ex gratulatione natum sit quidquidadloquimur.

[5] Interim permitte mihi ea quae paulo remotiora videntur excutere.Quaerebamus an esset omnibus animalibus constitutionis suae sensus. Esseautem ex eo maxime apparet quod membra apte et expedite movent non aliterquam in hoc erudita; nulli non partium suarum agilitas est. Artifex instrumentasua tractat ex facili, rector navis scite gubernaculum flectit, pictorcolores quos ad reddendam similitudinem multos variosque ante se posuitcelerrime denotat et inter ceram opusque facili vultu ac manu commeat:sic animal in omnem usum sui mobilest. [6] Mirari solemus saltandi peritosquod in omnem significationem rerum et adfectuum parata illorum est manuset verborum velocitatem gestus adsequitur: quod illis ars praestat, hisnatura. Nemo aegre molitur artus suos, nemo in usu sui haesitat. Hoc editaprotinus faciunt; cum hac scientia prodeunt; instituta nascuntur.

[7] 'Ideo' inquit 'partes suas animalia apte movent quia, si alitermoverint, dolorem sensura sunt. Ita, ut vos dicitis, coguntur, metusqueilla in rectum, non voluntas movet.' Quod est falsum; tarda enim sunt quaenecessitate inpelluntur, agilitas sponte motis est. Adeo autem non adigitilla ad hoc doloris timor ut in naturalem motum etiam dolore prohibentenitantur. [8] Sic infans qui stare meditatur et ferre se adsuescit, simultemptare vires suas coepit, cadit et cum fletu totiens resurgit donec seper dolorem ad id quod natura poscit exercuit. Animalia quaedam tergi duriorisinversa tam diu se torquent ac pedes exerunt et obliquant donec ad locumreponantur. Nullum tormentum sentit supina testudo, inquieta est tamendesiderio naturalis status nec ante desinit niti, quatere se, quam in pedesconstitit. [9] Ergo omnibus constitutionis suae sensus est et inde membrorumtam expedita tractatio, nec ullum maius indicium habemus cum hac illa advivendum venire notitia quam quod nullum animal ad usum sui rude est.

[10] 'Constitutio' inquit 'est, ut vos dicitis, principale animi quodammodo se habens erga corpus. Hoc tam perplexum et subtile et vobis quoquevix enarrabile quomodo infans intellegit? Omnia animalia dialectica nascioportet ut istam finitionem magnae parti hominum togatorum obscuram intellegant.'[11] Verum erat quod opponis si ego ab animalibus constitutionis finitionemintellegi dicerem, non ipsam constitutionem. Facilius natura intellegiturquam enarratur. Itaque infans ille quid sit constitutio non novit, constitutionemsuam novit; et quid sit animal nescit, animal esse se sentit. [12] Praetereaipsam constitutionem suam crasse intellegit et summatim et obscure. Nosquoque animum habere nos scimus: quid sit animus, ubi sit, qualis sit autunde nescimus. Qualis ad nos [pervenerit] animi nostri sensus, quamvisnaturam eius ignoremus ac sedem, talis ad omnia animalia constitutionissuae sensus est. Necesse est enim id sentiant per quod alia quoque sentiunt;necesse est eius sensum habeant cui parent, a quo reguntur. [13] Nemo nonex nobis intellegit esse aliquid quod impetus suos moveat: quid sit illudignorat. Et conatum sibi esse scit: quis sit aut unde sit nescit. Sic infantibusquoque animalibusque principalis partis suae sensus est non satis dilucidusnec expressus.

[14] 'Dicitis' inquit 'omne animal primum constitutioni suae conciliari,hominis autem constitutionem rationalem esse et ideo conciliari hominemsibi non tamquam animali sed tamquam rationali; ea enim parte sibi carusest homo qua homo est. Quomodo ergo infans conciliari constitutioni rationalipotest, cum rationalis nondum sit?' [15] Unicuique aetati sua constitutioest, alia infanti, alia puero, <alia adulescenti>, alia seni: omnesei constitutioni conciliantur in qua sunt. Infans sine dentibus est: huicconstitutioni suae conciliatur. Enati sunt dentes: huic constitutioni conciliatur.Nam et illa herba quae in segetem frugemque ventura est aliam constitutionemhabet tenera et vix eminens sulco, aliam cum convaluit et molli quidemculmo, sed quo ferat onus suum, constitit, aliam cum flavescit et ad areamspectat et spica eius induruit: in quamcumque constitutionem venit, eamtuetur, in eam componitur. [16] Alia est aetas infantis, pueri, adulescentis,senis; ego tamen idem sum qui et infans fui et puer et adulescens. Sic,quamvis alia atque alia cuique constitutio sit, conciliatio constitutionissuae eadem est. Non enim puerum mihi aut iuvenem aut senem, sed me naturacommendat. Ergo infans ei constitutioni suae conciliatur quae tunc infantiest, non quae futura iuveni est; neque enim si aliquid illi maius in quodtranseat restat, non hoc quoque in quo nascitur secundum naturam est. [17]Primum sibi ipsum conciliatur animal; debet enim aliquid esse ad quod aliareferantur. Voluptatem peto. Cui? mihi; ergo mei curam ago. Dolorem refugio.Pro quo? pro me; ergo mei curam ago. Si omnia propter curam mei facio,ante omnia est mei cura. Haec animalibus inest cunctis, nec inseritur sedinnascitur. [18] Producit fetus suos natura, non abicit; et quia tutelacertissima ex proximo est, sibi quisque commissus est. Itaque, ut in prioribusepistulis dixi, tenera quoque animalia et materno utero vel ovo modo effusaquid sit infestum ipsa protinus norunt et mortifera devitant; umbram quoquetransvolantium reformidant obnoxia avibus rapto viventibus. Nullum animalad vitam prodit sine metu mortis.

[19] 'Quemadmodum' inquit 'editum animal intellectum habere aut salutarisaut mortiferae rei potest?' Primum quaeritur an intellegat, non quemadmodumintellegat. Esse autem illis intellectum ex eo apparet quod nihil amplius,si intellexerint, facient. Quid est quare pavonem, quare anserem gallinanon fugiat, at tanto minorem et ne notum quidem sibi accipitrem? quarepulli faelem timeant, canem non timeant? Apparet illis inesse nocituriscientiam non experimento collectam; nam antequam possint experisci, cavent.[20] Deinde ne hoc casu existimes fieri, nec metuunt alia quam debent necumquam obliviscuntur huius tutelae et diligentiae: aequalis est illis apernicioso fuga. Praeterea non fiunt timidiora vivendo; ex quo quidem apparetnon usu illa in hoc pervenire sed naturali amore salutis suae. Et tardumest et varium quod usus docet: quidquid natura tradit et aequale omnibusest et statim. [21] Si tamen exigis, dicam quomodo omne animal perniciosaintellegere cogatur. Sentit se carne constare; itaque sentit quid sit quosecari caro, quo uri, quo obteri possit, quae sint animalia armata ad nocendum:horum speciem trahit inimicam et hostilem. Inter se ista coniuncta sunt;simul enim conciliatur saluti suae quidque et iuvatura petit, laesura formidat.Naturales ad utilia impetus, naturales a contrariis aspernationes sunt;sine ulla cogitatione quae hoc dictet, sine consilio fit quidquid naturapraecepit. [22] Non vides quanta sit subtilitas apibus ad fingenda domicilia,quanta dividui laboris obeundi undique concordia? Non vides quam nullimortalium imitabilis illa aranei textura, quanti operis sit fila disponere,alia in rectum inmissa firmamenti loco, alia in orbem currentia ex densorara, qua minora animalia, in quorum perniciem illa tenduntur, velut retibusinplicata teneantur? [23] Nascitur ars ista, non discitur. Itaque nullumest animal altero doctius: videbis araneorum pares telas, par in favisangulorum omnium foramen. Incertum est et inaequabile quidquid ars tradit:ex aequo venit quod natura distribuit. Haec nihil magis quam tutelam suiet eius peritiam tradidit, ideoque etiam simul incipiunt et discere etvivere. [24] Nec est mirum cum eo nasci illa sine quo frustra nascerentur.Primum hoc instrumentum <in> illa natura contulit ad permanendum, [in]conciliationem et caritatem sui. Non poterant salva esse nisi vellent;nec [non] hoc per se profuturum erat, sed sine hoc nulla res profuisset.Sed in nullo deprendes vilitatem sui, <ne> neglegentiam quidem; tacitisquoque et brutis, quamquam in cetera torpeant, ad vivendum sollertia est.Videbis quae aliis inutilia sunt sibi ipsa non deesse. Vale.

CXXII. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1] Detrimentum iam dies sensit; resiluit aliquantum, ita tamen ut liberaleadhuc spatium sit si quis cum ipso, ut ita dicam, die surgat. Officiosiormeliorque si quis illum expectat et lucem primam excipit: turpis qui altosole semisomnus iacet, cuius vigilia medio die incipit; et adhuc multishoc antelucanum est. [2] Sunt qui officia lucis noctisque perverterintnec ante diducant oculos hesterna graves crapula quam adpetere nox coepit.Qualis illorum condicio dicitur quos natura, ut ait Vergilius, pedibusnostris subditos e contrario posuit,

nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis,

illis sera rubens accendit lumina Vesper,

[5] Interrogas quomodo haec animo pravitas fiat aversandi diem et totamvitam in noctem transferendi? Omnia vitia contra naturam pugnant, omniadebitum ordinem deserunt; hoc est luxuriae propositum, gaudere perversisnec tantum discedere a recto sed quam longissime abire, deinde etiam econtrario stare. [6] Non videntur tibi contra naturam vivere <qui> ieiunibibunt, qui vinum recipiunt inanibus venis et ad cibum ebrii transeunt?Atqui frequens hoc adulescentium vitium est, qui vires excolunt <ut>in ipso paene balinei limine inter nudos bibant, immo potent et sudoremquem moverunt potionibus crebris ac ferventibus subinde destringant. Postprandium aut cenam bibere vulgare est; hoc patres familiae rustici faciuntet verae voluptatis ignari: merum illud delectat quod non innatat cibo,quod libere penetrat ad nervos; illa ebrietas iuvat quae in vacuum venit.[7] Non videntur tibi contra naturam vivere qui commutant cum feminis vestem?Non vivunt contra naturam qui spectant ut pueritia splendeat tempore alieno?Quid fieri crudelius vel miserius potest? numquam vir erit, ut diu virumpati possit? et cum illum contumeliae sexus eripuisse debuerat, non neaetas quidem eripiet? [8] Non vivunt contra naturam qui hieme concupiscuntrosam fomentoque aquarum calentium et locorum apta mutatione bruma lilium[florem vernum] exprimunt? Non vivunt contra naturam qui pomaria in summisturribus serunt? quorum silvae in tectis domuum ac fastigiis nutant, indeortis radicibus quo inprobe cacumina egissent? Non vivunt contra naturamqui fundamenta thermarum in mari iaciunt et delicate natare ipsi sibi nonvidentur nisi calentia stagna fluctu ac tempestate feriantur? [9] Cum institueruntomnia contra naturae consuetudinem velle, novissime in totum ab illa desciscunt.'Lucet: somni tempus est. Quies est: nunc exerceamur, nunc gestemur, nuncprandeamus. Iam lux propius accedit: tempus est cenae. Non oportet id facerequod populus; res sordida est trita ac vulgari via vivere. Dies publicusrelinquatur: proprium nobis ac peculiare mane fiat.' [10] Isti vero mihidefunctorum loco sunt; quantulum enim a funere absunt et quidem acerboqui ad faces et cereos vivunt?

Hanc vitam agere eodem tempore multos meminimus, inter quos et AciliumButam praetorium, cui post patrimonium ingens consumptum Tiberius paupertatemconfitenti 'sero' inquit 'experrectus es'. [11] Recitabat Montanus Iuliuscarmen, tolerabilis poeta et amicitia Tiberi notus et frigore. Ortus etoccasus libentissime inserebat; itaque cum indignaretur quidam illum totodie recitasse et negaret accedendum ad recitationes eius, Natta Pinariusait: 'numquid possum liberalius agere? paratus sum illum audire ab ortuad occasum'. [12] Cum hos versus recitasset

incipit ardentes Phoebus producere flammas,

spargere <se> rubicunda dies; iam tristis hirundo

argutis reditura cibos inmittere nidis

incipit et molli partitos ore ministrat,

iam sua pastores stabulis armenta locarunt,

iam dare sopitis nox pigra silentia terris

incipit,

Nihil erat notius hac eius vita in contrarium circumacta; quam, utdixi, multi eodem tempore egerunt. [14] Causa autem est ita vivendi quibusdam,non quia aliquid existiment noctem ipsam habere iucundius, sed quia nihiliuvat solitum, et gravis malae conscientiae lux est, et omnia concupiscentiaut contemnenti prout magno aut parvo empta sunt fastidio est lumen gratuitum.Praeterea luxuriosi vitam suam esse in sermonibus dum vivunt volunt; namsi tacetur, perdere se putant operam. Itaque aliquotiens faciunt quod excitetfamam. Multi bona comedunt, multi amicas habent: ut inter istos nomen invenias,opus est non tantum luxuriosam rem sed notabilem facere; in tam occupatacivitate fabulas vulgaris nequitia non invenit. [15] Pedonem Albinovanumnarrantem audieramus (erat autem fabulator elegantissimus) habitasse sesupra domum Sex. Papini. Is erat ex hac turba lucifugarum. 'Audio' inquit'circa horam tertiam noctis flagellorum sonum. Quaero quid faciat: diciturrationes accipere. Audio circa horam sextam noctis clamorem concitatum.Quaero quid sit: dicitur vocem exercere. Quaero circa horam octavam noctisquid sibi ille sonus rotarum velit: gestari dicitur. [16] Circa lucem discurritur,pueri vocantur, cellarii, coqui tumultuantur. Quaero quid sit: diciturmulsum et halicam poposcisse, a balneo exisse. "Excedebat" inquit "huiusdiem cena." Minime; valde enim frugaliter vivebat; nihil consumebat nisinoctem.' Itaque Pedo dicentibus illum quibusdam avarum et sordidum 'vos'inquit 'illum et lychnobium dicetis'.

[17] Non debes admirari si tantas invenis vitiorum proprietates: variasunt, innumerabiles habent facies, conprendi eorum genera non possunt.Simplex recti cura est, multiplex pravi, et quantumvis novas declinationescapit. Idem moribus evenit: naturam sequentium faciles sunt, soluti sunt,exiguas differentias habent; [his] distorti plurimum et omnibus et interse dissident. [18] Causa tamen praecipua mihi videtur huius morbi vitaecommunis fastidium. Quomodo cultu se a ceteris distinguunt, quomodo elegantiacenarum, munditiis vehiculorum, sic volunt separari etiam temporum dispositione.Nolunt solita peccare quibus peccandi praemium infamia est. Hanc petuntomnes isti qui, ut ita dicam, retro vivunt. [19] Ideo, Lucili, tenendanobis via est quam natura praescripsit, nec ab illa declinandum: illamsequentibus omnia facilia, expedita sunt, contra illam nitentibus non aliavita est quam contra aquam remigantibus. Vale.

CXXIII. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1] Itinere confectus incommodo magis quam longo in Albanum meum multanocte perveni: nihil habeo parati nisi me. Itaque in lectulo lassitudinempono, hanc coci ac pistoris moram boni consulo. Mecum enim de hoc ipsoloquor, quam nihil sit grave quod leviter excipias, quam indignandum nihil<dum nihil> ipse indignando adstruas. [2] Non habet panem meus pistor;sed habet vilicus, sed habet atriensis, sed habet colonus. 'Malum panem'inquis. Expecta: bonus fiet; etiam illum tibi tenerum et siligineum famesreddet. Ideo non est ante edendum quam illa imperat. Expectabo ergo necante edam quam aut bonum panem habere coepero aut malum fastidire desiero.[3] Necessarium est parvo adsuescere: multae difficultates locorum, multaetemporum etiam locupletibus et instructis ~advobus optantem prohibent et~occurrent. Quidquid vult habere nemo potest, illud potest, nolle quod nonhabet, rebus oblatis hilaris uti. Magna pars libertatis est bene moratusventer et contumeliae patiens. [4] Aestimari non potest quantam voluptatemcapiam ex eo quod lassitudo mea sibi ipsa adquiescit: non unctores, nonbalineum, non ullum aliud remedium quam temporis quaero. Nam quod laborcontraxit quies tollit. Haec qualiscumque cena aditiali iucundior erit.[5] ~Aliquod enim~ experimentum animi sumpsi subito; hoc enim est simpliciuset verius. Nam ubi se praeparavit et indixit sibi patientiam, non aequeapparet quantum habeat verae firmitatis: illa sunt certissima argumentaquae ex tempore dedit, si non tantum aequus molestias sed placidus aspexit;si non excanduit, non litigavit; si quod dari deberet ipse sibi non desiderandosupplevit et cogitavit aliquid consuetudini suae, sibi nihil deesse.

[6] Multa quam supervacua essent non intelleximus nisi deesse coeperunt;utebamur enim illis non quia debebamus sed quia habebamus. Quam multa autemparamus quia alii paraverunt, quia apud plerosque sunt! Inter causas malorumnostrorum est quod vivimus ad exempla, nec ratione componimur sed consuetudineabducimur. Quod si pauci facerent nollemus imitari, cum plures facere coeperunt,quasi honestius sit quia frequentius, sequimur; et recti apud nos locumtenet error ubi publicus factus est. [7] Omnes iam sic peregrinantur utillos Numidarum praecurrat equitatus, ut agmen cursorum antecedat: turpeest nullos esse qui occurrentis via deiciant, [ut] qui honestum hominemvenire magno pulvere ostendant. Omnes iam mulos habent qui crustallinaet murrina et caelata magnorum artificum manu portent: turpe est viderieas te habere sarcinas solas quae tuto concuti possint. Omnium paedagogiaoblita facie vehuntur ne sol, ne frigus teneram cutem laedat: turpe estneminem esse in comitatu tuo puerorum cuius sana facies medicamentum desideret.

[8] Horum omnium sermo vitandus est: hi sunt qui vitia tradunt et alioaliunde transferunt. Pessimum genus [horum] hominum videbatur qui verbagestarent: sunt quidam qui vitia gestant. Horum sermo multum nocet; nametiam si non statim proficit, semina in animo relinquit sequiturque nosetiam cum ab illis discessimus, resurrecturum postea malum. [9] Quemadmodumqui audierunt synphoniam ferunt secum in auribus modulationem illam acdulcedinem cantuum, quae cogitationes inpedit nec ad seria patitur intendi,sic adulatorum et prava laudantium sermo diutius haeret quam auditur. Necfacile est animo dulcem sonum excutere: prosequitur et durat et ex intervallorecurrit. Ideo cludendae sunt aures malis vocibus et quidem primis; namcum initium fecerunt admissaeque sunt, plus audent. [10] Inde ad haec perveniturverba: 'virtus et philosophia et iustitia verborum inanium crepitus est;una felicitas est bene vitae facere; esse, bibere, frui patrimonio, hocest vivere, hoc est se mortalem esse meminisse. Fluunt dies et inreparabilisvita decurrit. Dubitamus? Quid iuvat sapere et aetati non semper voluptatesrecepturae interim, dum potest, dum poscit, ingerere frugalitatem? ~Eo~mortem praecurre et quidquid illa ablatura est iam sibi ~interere~. Nonamicam habes, non puerum qui amicae moveat invidiam; cottidie sobrius prodis;sic cenas tamquam ephemeridem patri adprobaturus: non est istud viveresed alienae vitae interesse. [11] Quanta dementia est heredis sui res procurareet sibi negare omnia ut tibi ex amico inimicum magna faciat hereditas;plus enim gaudebit tua morte quo plus acceperit. Istos tristes et superciliososalienae vitae censores, suae hostes, publicos paedagogos assis ne fecerisnec dubitaveris bonam vitam quam opinionem bonam malle.' [12] Hae vocesnon aliter fugiendae sunt quam illae quas Ulixes nisi alligatus praetervehinoluit. Idem possunt: abducunt a patria, a parentibus, ab amicis, a virtutibus,et ~inter spem vitam misera nisi turpis inludunt~. Quanto satius est rectumsequi limitem et eo se perducere ut ea demum sint tibi iucunda quae honesta![13] Quod adsequi poterimus si scierimus duo esse genera rerum quae nosaut invitent aut fugent. Invitant [ut] divitiae, voluptates, forma, ambitio,cetera blanda et adridentia: fugat labor, mors, dolor, ignominia, victusadstrictior. Debemus itaque exerceri ne haec timeamus, ne illa cupiamus.In contrarium pugnemus et ab invitantibus recedamus, adversus petentiaconcitemur. [14] Non vides quam diversus sit descendentium habitus et escendentium?qui per pronum eunt resupinant corpora, qui in arduum, incumbunt. Nam sidescendas, pondus suum in priorem partem dare, si escendas, retro abducere,cum vitio, Lucili, consentire est. In voluptates descenditur, in asperaet dura subeundum est: hic inpellamus corpora, illic refrenemus.

[15] Hoc nunc me existimas dicere, eos tantum perniciosos esse auribusnostris qui voluptatem laudant, qui doloris metus, per se formidabilesres, incutiunt? Illos quoque nocere nobis existimo qui nos sub specie Stoicaesectae hortantur ad vitia. Hoc enim iactant: solum sapientem et doctumesse amatorem. 'Solus aptus est ad hanc artem; aeque conbibendi et convivendisapiens est peritissimus. Quaeramus ad quam usque aetatem iuvenes amandisint.' [16] Haec Graecae consuetudini data sint, nos ad illa potius auresderigamus: 'nemo est casu bonus: discenda virtus est. Voluptas humilisres et pusilla est et in nullo habenda pretio, communis cum mutis animalibus,ad quam minima et contemptissima advolant. Gloria vanum et volubile quiddamest auraque mobilius. Paupertas nulli malum est nisi repugnanti. Mors malumnon est: quid <sit> quaeris? sola ius aequum generis humani. Superstitioerror insanus est: amandos timet, quos colit violat. Quid enim interestutrum deos neges an infames?' [17] Haec discenda, immo ediscenda sunt:non debet excusationes vitio philosophia suggerere. Nullam habet spem salutisaeger quem ad intemperantiam medicus hortatur. Vale.

CXXIV. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM

[1]

Possum multa tibi veterum praecepta referre,

ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.

Quaeritur utrum sensu conprendatur an intellectu bonum; huic adiunctumest in mutis animalibus et infantibus non esse. [2] Quicumque voluptatemin summo ponunt sensibile iudicant bonum, nos contra intellegibile, quiillud animo damus. Si de bono sensus iudicarent, nullam voluptatem reiceremus;nulla enim non invitat, nulla non delectat; et e contrario nullum doloremvolentes subiremus; nullus enim non offendit sensum. [3] Praeterea nonessent digni reprehensione quibus nimium voluptas placet quibusque summusest doloris timor. Atqui inprobamus gulae ac libidini addictos et contemnimusillos qui nihil viriliter ausuri sunt doloris metu. Quid autem peccantsi sensibus, id est iudicibus boni ac mali, parent? his enim tradidistisadpetitionis et fugae arbitrium. [4] Sed videlicet ratio isti rei praepositaest: illa quemadmodum de beata vita, quemadmodum de virtute, de honesto,sic et de bono maloque constituit. Nam apud istos vilissimae parti daturde meliore sententia, ut de bono pronuntiet sensus, obtunsa res et hebeset in homine quam in aliis animalibus tardior. [5] Quid si quis velletnon oculis sed tactu minuta discernere? Subtilior adhoc acies nulla quamoculorum et intentior daret bonum malumque dinoscere. Vides in quanta ignorantiaveritatis versetur et quam humi sublimia ac divina proiecerit apud quemde summo, bono malo, iudicat tactus.

[6] 'Quemadmodum' inquit 'omnis scientia atque ars aliquid debet haberemanifestum sensuque conprehensum ex quo oriatur et crescat, sic beata vitafundamentum et initium a manifestis ducit et eo quod sub sensum cadat.Nempe vos a manifestis beatam vitam initium sui capere dicitis.' [7] Dicimusbeata esse quae secundum naturam sint; quid autem secundum naturam sitpalam et protinus apparet, sicut quid sit integrum. Quod secundum naturamest, quod contigit protinus nato, non dico bonum, sed initium boni. Tusummum bonum, voluptatem, infantiae donas, ut inde incipiat nascens quoconsummatus homo pervenit; cacumen radicis loco ponis. [8] Si quis diceretillum in materno utero latentem, sexus quoque incerti, tenerum et inperfectumet informem iam in aliquo bono esse, aperte videretur errare. Atqui quantuluminterest inter eum qui cum [que] maxime vitam accipit et illum qui maternorumviscerum latens onus est? Uterque, quantum ad intellectum boni ac mali,aeque maturus est, et non magis infans adhoc boni capax est quam arboraut mutum aliquod animal. Quare autem bonum in arbore animalique muto nonest? quia nec ratio. Ob hoc in infante quoque non est; nam et huic deest.Tunc ad bonum perveniet cum ad rationem pervenerit. [9] Est aliquod inrationaleanimal, est aliquod nondum rationale, est rationale sed inperfectum: innullo horum bonum, ratio illud secum adfert. Quid ergo inter ista quaerettuli distat? In eo quod inrationale est numquam erit bonum; in eo quodnondum rationale est tunc esse bonum non potest; <in eo quod rationaleest> sed inperfectum iam potest bonum <esse>, sed non est. [10] Itadico, Lucili: bonum non in quolibet corpore, non in qualibet aetate invenituret tantum abest ab infantia quantum a primo ultimum, quantum ab initioperfectum; ergo nec in tenero, modo coalescente corpusculo est. Quidninon sit? non magis quam in semine. [11] Hoc sic dicas: aliquod arborisac sati bonum novimus: hoc non est in prima fronde quae emissa cum maximesolum rumpit. Est aliquod bonum tritici: hoc nondum est in herba lactentenec cum folliculo se exerit spica mollis, sed cum frumentum aestas et debitamaturitas coxit. Quemadmodum omnis natura bonum suum nisi consummata nonprofert, ita hominis bonum non est in homine nisi cum illi ratio perfectaest. [12] Quod autem hoc bonum? Dicam: liber animus, erectus, alia subicienssibi, se nulli. Hoc bonum adeo non recipit infantia ut pueritia non speret,adulescentia inprobe speret; bene agitur cum senectute si ad illud longostudio intentoque pervenit. Si hoc est bonum, et intellegibile est.

[13] 'Dixisti' inquit 'aliquod bonum esse arboris, aliquod herbae;potest ergo aliquod esse et infantis.' Verum bonum nec in arboribus necin mutis animalibus: hoc quod in illis bonum est precario bonum dicitur.'Quod est?' inquis. Hoc quod secundum cuiusque naturam est. Bonum quidemcadere in mutum animal nullo modo potest; felicioris meliorisque naturaeest. Nisi ubi rationi locus est, bonum non est. [14] Quattuor hae naturaesunt, arboris, animalis, hominis, dei: haec duo, quae rationalia sunt,eandem naturam habent, illo diversa sunt quod alterum inmortale, alterummortale est. Ex his ergo unius bonum natura perficit, dei scilicet, alteriuscura, hominis. Cetera tantum in sua natura perfecta sunt, non vere perfecta,a quibus abest ratio. Hoc enim demum perfectum est quod secundum universamnaturam perfectum, universa autem natura rationalis est: cetera possuntin suo genere esse perfecta. [15] In quo non potest beata vita esse necid potest quo beata vita efficitur; beata autem vita bonis efficitur. Inmuto animali non est beata vita <nec id quo beata vita> efficitur: inmuto animali bonum non est. [16] Mutum animal sensu conprendit praesentia;praeteritorum reminiscitur cum <in> id incidit quo sensus admoneretur,tamquam equus reminiscitur viae cum ad initium eius admotus est. In stabuloquidem nulla illi viaest quamvis saepe calcatae memoria [est]. Tertiumvero tempus, id est futurum, ad muta non pertinet. [17] Quomodo ergo potesteorum videri perfecta natura quibus usus perfecti temporis non est? Tempusenim tribus partibus constat, praeterito, praesente, venturo. Animalibustantum quod brevissimum est <et> in transcursu datum, praesens: praeteritirara memoria est nec umquam revocatur nisi praesentium occursu. [18] Nonpotest ergo perfectae naturae bonum in inperfecta esse natura, aut si naturatalis [habet] hoc habet, habent et sata. Nec illud nego, ad ea quae videntursecundum naturam magnos esse mutis animalibus impetus et concitatos, sedinordinatos ac turbidos; numquam autem aut inordinatum est bonum aut turbidum.[19] 'Quid ergo?' inquis 'muta animalia perturbate et indisposite moventur?'Dicerem illa perturbate et indisposite moveri si natura illorum ordinemcaperet: nunc moventur secundum naturam suam. Perturbatum enim id est quodesse aliquando et non perturbatum potest; sollicitum est quod potest essesecurum. Nulli vitium est nisi cui virtus potest esse: mutis animalibustalis ex natura sua motus est. [20] Sed ne te diu teneam, erit aliquodbonum in muto animali, erit aliqua virtus, erit aliquid perfectum, sednec bonum absolute nec virtus nec perfectum. Haec enim rationalibus soliscontingunt, quibus datum est scire quare, quatenus, quemadmodum. Ita bonumin nullo est nisi in quo ratio.

[21] Quo nunc pertineat ista disputatio quaeris, et quid animo tuoprofutura sit? Dico: et exercet illum et acuit et utique aliquid acturumoccupatione honesta tenet. Prodest autem etiam quo moratur ad prava properantes.Sed <et> illud dico: nullo modo prodesse possum magis quam si tibi bonumtuum ostendo, si te a mutis animalibus separo, si cum deo pono. [22] Quid,inquam, vires corporis alis et exerces? Pecudibus istas maiores ferisquenatura concessit. Quid excolis formam? cum omnia feceris, a mutis animalibusdecore vinceris. Quid capillum ingenti diligentia comis? cum illum veleffuderis more Parthorum vel Germanorum modo vinxeris vel, ut Scythae solent,sparseris, in quolibet equo densior iactabitur iuba, horrebit in leonumcervice formonsior. Cum te ad velocitatem paraveris, par lepusculo noneris. [23] Vis tu relictis in quibus vinci te necesse est, dum in alienaniteris, ad bonum reverti tuum? Quod est hoc? animus scilicet emendatusac purus, aemulator dei, super humana se extollens, nihil extra se suiponens. Rationale animal es. Quod ergo in te bonum est? perfecta ratio.Hanc tu ad suum finem hinc evoca, <sine> in quantum potest plurimumcrescere. [24] Tunc beatum esse te iudica cum tibi ex te gaudium omne nascetur,cum visis quae homines eripiunt, optant, custodiunt, nihil inveneris, nondico quod malis, sed quod velis. Brevem tibi formulam dabo qua te metiaris,qua perfectum esse iam sentias: tunc habebis tuum cum intelleges infelicissimosesse felices. Vale.