L. ANNAEI SENECAE QUAESTIONES NATURALES
LIBER VII DE COMETIS
[1,1] Nemo usque eo tardus et hebes et demissus in terram
est ut ad diuina non erigatur ac tota mente consurgat, utique
ubi nouum aliquod e caelo miraculum fulsit. Nam quamdiu solita
decurrunt, magnitudinem rerum consuetudo subducit: ita
enim compositi sumus ut nos cotidiana, etiamsi admiratione
digna sunt, transeant, contra minimarum quoque rerum, si insolitae
prodierunt, spectaculum dulce fiat.
[1,2] Hic itaque coetus
astrorum, quibus immensi corporis pulchritudo distinguitur,
populum non conuocat: at cum aliquid ex more mutatum est,
omnium uultus in caelo est. Sol spectatorem, nisi deficit, non
habet; nemo obseruat lunam nisi laborantem: tunc urbes conclamant,
tunc pro se quisque superstitione uana strepit.
[1,3] At
quanto illa maiora sunt, quod sol totidem, ut ita dicam, gradus
quot dies habet et annum circuitu suo claudit, quod a solstitio
ad minuendos dies uertitur, quod ab aequinoctio statim inclinat
et dat noctibus spatium, quod sidera abscondit, quod terras,
cum tanto maior sit illis, non urit sed calorem suum intensionibus
ac remissionibus temperando fouet, quod lunam numquam
implet nisi aduersam sibi nec obscurat <nisi uicinam>?
[1,4] Haec tamen non adnotamus, quamdiu ordo seruatur; si
quid turbatum est aut praeter consuetudinem emicuit, spectamus
interrogamus ostendimus: adeo naturale est magis noua
quam magna mirari.
[1,5] Idem in cometis fit: si rarus et insolitae figurae ignis
apparuit, nemo non scire quid sit cupit et, oblitus aliorum, de
aduenticio quaerit, ignarus utrum debeat mirari an timere. Non enim
desunt qui terreant, qui significationes eius graues praedicent.
Sciscitantur itaque et cognoscere uolunt prodigium sit an sidus.
[1,6] At mehercules non aliud quis aut magnificentius
quaesierit aut didicerit utilius quam de stellarum siderumque natura,
utrum flamma contracta, quod et uisus noster aflirmat et
ipsum ab illis fluens lumen et calor inde descendens, an non sint
flammei orbes, sed solida quaedam terrenaque corpora, quae
per igneos tractus labentia inde splendorem trahant caloremque,
non de suo clara.
[1,7] In qua opinione magni fuere uiri, qui
sidera crediderunt ex duro concreta et ignem alienum pascentia.
Nam per se, inquiunt, flamma diffugeret, nisi aliquid haberet
quod teneret et a quo teneretur, conglobatamque nec
stabili inditam corpori profecto iam mundus turbine suo dissipasset.
[2,1] Ad haec inuestiganda proderit quaerere num cometae
condicionis sint cuius superiora. Videntur enim cura illis quaedam
habere communia: ortus et occasus, ipsam quoque, quam
uis spargatur et longius exeat, faciem (aeque enim ignei splendidique
sunt).
[2,2] Itaque si omnia terrena sidera sunt, his quoque
eadem sors erit; si uero nihil aliud sunt quam purus ignis
manensque mensibus senis nec illos conuersio mundi soluit et
uelocitas, illa quoque possunt et tenui constare materia nec ob
hoc discuti assiduo caeli circumactu.
[2,3] Illo quoque pertinebit
haec excussisse ut sciamus utrum mundus terra stante circumeat
an mundo stante terra uertatur. Fuerunt enim qui dicerent
nos esse quos rerum natura nescientes ferat, nec caeli motu
fieri ortus et occasus, nos ipsos oriri et occidere: digna res
contemplatione, ut sciamus in quo rerum statu simus, pigerrimam
sortiti an uelocissimam sedem, circa nos deus omnia an nos agat.
[3,1] Necessarium est autem ueteres ortus cometarum habere
collectos. Deprehendi enim propter raritatem eorum cursus
adhuc non potest, nec explorari an uices seruent et illos ad suum
diem certus ordo producat. Noua haec caelestium obseruatio est
et nuper in Graeciam inuecta.
[3,2] Democritus quoque, subtilissimus
antiquorum omnium, suspicari se ait plures stellas esse
quae currant, sed nec numerum illarum posuit nec nomina,
nondum comprehensis quinque siderum cursibus. Eudoxus
primus ab Aegypto hos motus in Graeciam transtulit; hic tamen
de cometis nihil dicit: ex quo apparet ne apud Aegyptios quidem,
quibus maior caeli cura fuit, hanc partem elaboratam.
[3,3] Conon postea, diligens et ipse inquisitor, defectiones
quidem solis seruatas ab Aegyptiis collegit, nullam autem
mentionem fecit cometarum, non praetermissurus, si quid explorati
apud illos comperisset.
[4,1] Duo certe, qui apud Chaldaeos studuisse se dicunt,
Epigenes et Apollonius Myndius, peritissimus inspiciendorum
natalium, inter se dissident. Hic enim ait cometas in numero
stellarum errantium poni a Chaldaeis tenerique cursus eorum.
Epigenes contra ait Chaldaeos nihil de cometis habere
comprensi, sed uideri illos accendi turbine quodam aeris concitati et
intorti.
[4,2] Primum ergo, si tibi uidetur, opiniones huius
ponamus ac refellamus. Huic uidetur plurimum uirium habere ad
omnes sublimium motus stella Saturni. Haec, cum proxima signa
Marti premit aut in lunae uiciniam transit aut in solis incidit
radios, natura uentosa et frigida contrahit pluribus locis aera
conglobatque; deinde si radios solis assumpsit, tonat fulguratque;
si Martem quoque consentientem habet, fulminat.
[4,3] Praeterea, inquit, aliam materiam habent fulmina, aliam
fulgurationes: aquarum enim et omnis umidi euaporatio splendores
tantum caeli citra ictum minaces mouet, illa autem calidior
sicciorque terrarum exhalatio fulmina extundit. Trabes uero
et faces, quae nullo alio inter se quam magnitudine distant,
hoc modo fiunt:
[4,4] cum umida terrenaque in se globus aliquis
aeris clausit, quem turbinem dicimus, quacumque fertur,
praebet speciem ignis extenti, quae tam diu durat quam diu
mansit aeris illa complexio umidi intra se terrenique multum uehens.
[5,1] Ut a proximis mendaciis incipiam, falsum est faces et
trabes exprimi turbine: turbo enim circa terras concipitur ac
fertur ideoque arbusta radicitus uellit et, quacumque incubuit,
solum nudat, siluas interim et tecta corripiens, inferior fere nubibus,
utique numquam altior; at contra trabes editior caeli pars
ostentat: itaque numquam nubibus obstiterunt.
[5,2] Praeterea
turbo omni nube uelocius rapitur et in orbem uertitur; super ista
uelociter desinit et ipse se ui sua rumpit. Trabes autem non
transcurrunt nec praeteruolant ut faces sed commorantur et in
eadem caeli parte collucent.
[5,3] Charmander quoque, in eo libro
quem de cometis a composuit, ait Anaxagorae uisum grande
insolitumque caelo lumen magnitudine amplae trabis, et id
per multos dies fulsisse. Talem effigiem ignis longi fuisse
Callisthenes tradit, antequam Burin et Helicen mare absconderet.
[5,4] Aristoteles ait non trabem illam sed cometen fuisse;
ceterum ob nimium ardorem non apparuisse sparsum ignem, sed
procedente tempore, cum iam minus flagraret, redditam suam
cometis faciem. In quo igne multa quidem fuerunt digna quae
notarentur, nihil tamen magis quam quod, ut ille fulsit in caelo,
statim supra Burin et Helicen mare fuit.
[5,5] Numquid ergo Aristoteles non
illam tantum sed omnes trabes cometas esse credebat
hanc habentes differentiam quod his continuus ignis est,
ceteris sparsus? Trabes enim flammam aequalem habent nec ullo
loco intermissam aut languidam, in ultimis uero partibus coactam,
qualem fuisse in illa de qua modo rettuli Callisthenes tradit.
[6,1] Duo, inquit Epigenes, cometarum genera sunt: alii
ardorem undique effundunt nec locum mutant, alii in unam
partem ignem uagum in modum comae porrigunt et stellas
praetermeant (quales duo aetate nostra uisi sunt). Illi priores
criniti undique et immoti humiles fere sunt et isdem causis quibus
trabes facesque conflantur ex intemperie aeris turbidi multa
secum arida umidaque terris exhalata uersantis.
[6,2] Potest enim
spiritus per angusta elisus accendere supra se positum aera
plenum alimentis idoneis igni, deinde propellere et niti, donec ex
aliqua causa refluat rursus ac remittatur, deinde iterum proximo
die ac sequentibus consurgere et eundem locum inflammare:
uidemus enim uentos per complures dies ad constitutum redire;
pluuiae quoque et alia tempestatum genera ad praescriptum
reuertuntur.
[6,3] Ut breuiter autem uoluntatem eius exprimam,
eadem fieri ratione hos cometas existimat qua fiunt ignes turbine
eiecti; hoc unum interest, quod illi turbines ex superiore
parte in terras deprimuntur, hi de terra in superiora eluctantur.
[7,1] Aduersus haec multa dicuntur. Primum si uentus in
causa esset, numquam cometes sine uento appareret: nunc
autem et quietissimo aere apparet. Deinde si uento fieret, cum
uento caderet; et si uento inciperet, cresceret uento eoque esset
ardentior quo ille incitatior. His accedit illud quoque quod uentus
multas aeris partes impellit, cometes uno loco apparet; et uentus
in sublime non peruenit, cometae autem uisuntur supra quam
ire uentis licet.
[7,2] Transit deinde ad illos quos ait certiorem habere
stellarum speciem, qui et procedunt et signa praetereunt. Hos ait ex
isdem causis fieri quibus illos quos dixit humiliores; hoc tamen
interesse, quod terrarum exhalationes multa secum arida
ferentes celsiorem petant partem et in editiora caeli aquilone pellantur.
[7,3] si illos aquilo propelleret, ad meridiem semper
agerentur, quo uentus hic nititur: atqui uarie cucurrerunt, alii in
ortum, alii in occasum, omnes in flexum; quod iter non daret
uentus. Deinde si aquilonis illos impetus a terris in altum leuaret,
aliis uentis non orirentur cometae: atqui oriuntur.
[8,1] Illam nunc rationem eius (utraque enim utitur) refellamus:
Quicquid umidi aridique terra efllauit, cum in unum
coit, ipsa discordia corporum spiritum uersat in turbinem; tunc
illa uis uenti circumeuntis quicquid intra se comprehendit cursu
suo accendit et leuat in altum, ac tam diu manet splendor ignis
expressi quamdiu alimenta sufficiunt; quibus desinentibus et
ipse subsidit.
[8,2] Qui hoc dicit, non notat qualis sit turbinum
cursus et qualis cometarum: illorum rapidus ac uiolentus et ipsis
uentis citatior est, cometarum lenis et qui per diem noctemque
quantum transierit abscondat. Deinde turbinum motus uagus
est et disiectus et, ut Salustii uerbis utar, uerticosus, cometarum
autem compositus et destinatum iter carpens.
[8,3] Num quis nostrum crederet
lunam aut quinque sidera rapi uento aut turbine
rotari? Non, ut puto. Quare? Quia non est illis perturbatus et
impotens cursus. Ad cometas idem transferamus: non confuse
nec tumultuose eunt, ut aliquis credat illos causis turbulentis et
inconstantibus pelli.
[8,4] Deinde, etiamsi uertices isti comprehendere
terrena umidaque et ex humili in altum exprimere possent,
non tamen supra lunam efferrent: omnis illis usque in nubilum
uis est; cometas autem immixtos stellis uidemus per superiora
labentes. Ergo ueri simile non est in tantum spatium perseuerare
turbinem, qui quo maior est maturius corrumpitur.
[9,1] Utrumlibet itaque eligat: aut lenis uis tam alte peruenire
non poterit, aut magna et concitata citius ipsa se franget.
Praeterea humiliores illi cometae ob hoc (ut putat) non
exeunt altius quia plus terreni habent (grauitas illos sua in
proximo tenet): atqui necesse est in his cometis diuturnioribus
celsioribusque plenior materia sit; neque enim diutius apparerent,
nisi maioribus nutrimentis sustinerentur.
[9,2] Dicebam modo non posse diu uerticem permanere nec
supra lunam aut usque in stellarum locum crescere. Nempe efficit
turbinem plurium uentorum inter ipsos luctatio. Haec diu
non potest esse: nam cum uagus et incertus spiritus conuolutatus
est, nouissime uni uis omnium cedit;
[9,3] nulla autem tempestas
magna perdurat (procellae, quanto plus habent uirium, tanto
minus temporis; uenti, cum ad summum uenerunt, remittuntur;
omnia uiolenta necesse est ipsa concitatione in exitum sui
tendant). Nemo itaque turbinem toto die uidit, ne hora quidem:
mira uelocitas eius et mira breuitas est. Praeterea uiolentius
celeriusque in terra circaque terram uoluitur; quo excelsior, eo
solutior laxiorque est et ob hoc diffunditur.
[9,4] Adice nunc quod,
etiamsi in summum pertenderet, ubi sideribus iter est, utique ab
eo motu qui uniuersum trahit solueretur: quid enim est illa
conuersione mundi citatius? Hac omnium uentorum in unum
congesta uis dissiparetur et terrae solida fortisque compages, nedum
particula aeris torti.
[10,1] Praeterea manere in alto non potest ignis turbine illatus,
nisi ipse quoque permanet turbo. Quid porro tam incredibile
est quam in turbine longior mora, utique ubi motus motu
contrario uincitur? (Habet enim suam locus ille uertiginem,
quae rapit caelum "sideraque alta trahit celerique uolumine torquet").
Et ut des ei aliquam aduocationem, quod fieri nullo
modo potest, quid de his cometis dicetur qui senis mensibus
apparuerunt?
[10,2] Deinde duo debent esse motus eodem loco, alter
ille diuinus et assiduus, suum sine intermissione peragens opus,
alter nouus et recens et turbine illatus; necesse est ergo alter
alteri impedimentum sit. Atqui <quia> lunaris illa orbita
ceterorumque supra lunam meantium motus irreuocabilis est nec
haesitat usquam nec resistit nec dat ullam nobis suspicionem
obiectae sibi morae, fidem non habet turbinem, uiolentissimum et
perturbatissimum tempestatis genus, in medios siderum ordines
peruenire et inter disposita ac tranquilla uersari.
[10,3] Credamus
ignem circumacto turbine accendi et hunc expulsum in sublime
praebere nobis opinionem speciemque sideris longi: puto, talis
esse debet quale est id quod ignem efficit; turbinis autem rotunda
facies est (in eodem enim uestigio uersatur et columnae modo
circumagentis se uoluitur): ergo ignem quoque qui inclusus
est similem esse illi oportet, atqui longus est et disiectus
minimeque similis in orbem coacto.
[11,1] Epigenem relinquamus et aliorum opiniones
persequamur. Quas antequam exponere incipiam, illud imprimis
praesumendum est, cometas non in una parte caeli aspici nec in
signifero tantum orbe sed tam in ortu quam in occasu,
frequentissime tamen circa septentrionem.
[11,2] Forma eis, <ut> nomen,
est una: quamuis enim Graeci discrimina fecerint eorum quibus
in morem barbae flamma dependet, et eorum qui undique
circa se uelut comam spargunt, et eorum quibus fusus quidem est
ignis sed in uerticem tendens, tamen omnes isti eiusdem notae
sunt cometaeque recte dicuntur.
[11,3] Quorum cum post longum
tempus appareant formae, inter se eos comparare difficile est:
illo ipso tempore quo apparent, inter spectantes de habitu illorum
non conuenit sed, prout cuique acrior acies aut hebetior
est, ita ait aut lucidiorem esse aut rubicundiorem et crines aut
in interiora reductos aut in latera demissos. Sed siue sunt aliquae
differentiae illorum siue non sunt, eadem fiant ratione necesse
est cometae; illud unum constare debet: praeter solitum aspici
nouam sideris faciem circa se dissipatum ignem trahentis.
[12,1] Quibusdam antiquorum haec placet ratio: cum ex
stellis errantibus altera se alteri applicuit, confuso in unum
duarum lumine facies longioris sideris redditur; nec hoc tunc
tantum euenit, cum stella stellam attigit, sed etiam cum
appropinquauit: interuallum enim quod inter duas est illustratur ab
utraque inflammaturque et longum ignem efficit.
[12,2] His illud
respondebimus: certum esse numerum stellarum mobilium,
solere autem eodem tempore et has apparere et cometen, ex quo
manifestum fit non illarum coitu fieri cometen sed proprium
esse et sui iuris.
[12,3] Etiamnunc frequenter stella sub altioris stellae
uestigium uenit: et Saturnus aliquando supra Iouem est et Mars
Uenerem aut Mercurium recta linea despicit, nec tamen propter
hunc illorum concursum, cum alter alterum subit, cometes fit;
alioquin annis omnibus fieret (omnibus enim aliquae stellae in
eodem signo simul sunt).
[12,4] Si cometen faceret stella stellae
superueniens, momento esse desineret. Summa enim uelocitas
transeuntium est, ideoque omnis defectio siderum breuis est,
quia cito illa idem cursus qui admouerat abstrahit; uidemus
solem et lunam intra exiguum tempus, cum obscurari coeperunt,
liberari: quanto celerior debet fieri in stellis digressio tanto
minoribus? Atqui cometae senis mensibus manent, quod non
accideret, si duarum stellarum conuentu gignerentur: illae enim
diu cohaerere non possunt et necesse est illas lex celeritatis suae
separet.
[12,5] Praeterea ista nobis uicina uidentur, ceterum
interuallis ingentibus dissident: quomodo ergo potest altera stella
usque ad alteram stellam ignem mittere, ita ut utraque iuncta
uideatur, cum sint ingenti regione diductae?
[12,6] Stellarum, inquit, duarum lumen miscetur et praebet unius
speciem, nempe sic quemadmodum rubicunda fit nubes solis incursu,
quemadmodum uespertina aut matutina flauescunt, quemadmodum
arcus alterue sol uisitur.
[12,7] Haec omnia primum magna ui efficiuntur;
sol enim est qui ista succendit: stellarum non est eadem
potentia. Deinde nihil horum nisi infra lunam in terrarum
uicinia nascitur; superiora pura et sincera sunt et coloris sui semper.
[12,8] Praeterea si quid tale accideret, non haberet moram sed
extingueretur cito, sicut coronae quae solem lunamue cingunt
intra breuissimum spatium exolescunt; ne arcus quidem diu
perseuerat: si quid esset tale quo medium inter duas stellas spatium
confunderetur, aeque cito dilaberetur; utique non in tantum
maneret quantum morari cometae solent. Stellis intra signiferum
cursus est, hunc premunt gyrum. At cometae ubique
cernuntur: non magis certum est illis tempus quo appareant, quam
locus ullus ultra quem non exeant.
[13,1] Aduersus haec ab Artemidoro illa dicuntur: non has
tantum stellas quinque discurrere, sed has solas obseruatas esse;
ceterum innumerabiles ferri per occultum aut propter obscuritatem
luminis nobis ignotas aut propter circulorum positionem
talem ut tunc demum, cum ad extrema eorum uenere, uisantur.
Ergo intercurrunt quaedam stellae, ut ait, nobis nouae, quae
lumen suum constantibus misceant et maiorem quam stellis mos
est porrigant ignem.
[13,2] Hoc ex his quae mentitur leuissimum
est: tota eius enarratio mundi mendacium impudens est. Nam si
illi credimus, summa caeli ora solidissima est, in modum tecti
durata et alti crassique corporis, quod atomi congestae
coaceruataeque fecerunt.
[13,3] Huic proxima superficies ignea est, ita
compacta ut solui uitiarique non possit; habet tamen spiramenta
quaedam et quasi fenestras per quas ex parte exteriore mundi
influant ignes, non tam magni ut interiora conturbent, rursus<que>
ex mundo in exteriora labantur: itaque haec quae praeter
consuetudinem apparent, influxerunt ex illa ultra mundum
iacente materia.
[14,1] Soluere ista quid aliud est quam manum exercere et
in uentum iactare brachia? Velim tamen mihi dicat iste, qui
mundo tam ferma lacunaria imposuit, quid sit quare credamus
illi tantam esse crassitudinem caeli. Quid fuit quod illo tam solida
corpora adduceret et ibi detineret?
[14,2] Deinde quod tantae
crassitudinis est, necesse est et magni ponderis sit: quomodo
ergo in summo manent grauia? Quomodo illa moles non descendit
et se onere suo frangit? Fieri enim non potest ut tanta uis
ponderis, quantam ille sustinuit, pendeat et leuibus innixa sit.
[14,3] Ne illud quidem potest dici: extrinsecus esse aliqua
retinacula quibus cadere prohibeatur, nec rursus de medio aliquid esse
oppositi quod imminens corpus excipiat ac fulciat. Illud etiamnunc
nemo dicere audebit, mundum ferri per immensum et cadere
quidem, sed non apparere an cadat, quia praecipitatio
eius aeterna est, nihil habens nouissimum in quod incurrat.
[14,4] Hoc quidam de terra dixerunt,
cum rationem nullam inuenirent propter quam pondus in aere staret:
Fertur, inquiunt, semper, sed non apparet an cadat, quia infinitum
est in quod cadit. Quid est deinde quo probes non quinque tantum stellas
moueri sed multas esse et in multis mundi regionibus? Aut si hoc
sine ullo probabili argumento licet, respondere: quid est quare
non aliquis aut omnes stellas moueri aut nullam dicat? Praeterea
nihil te adiuuat ista stellarum passim euntium turba: nam
quo plures fuerint, saepius in aliquas incident; rari autem
cometae et ob hoc mirabiles sunt.
[15,1] Quid, quod testimonium dicet contra te omnis aetas,
quae talium stellarum exortus et adnotauit et posteris tradidit?
Post mortem Demetrii Syriae regis, cuius Demetrius et Antiochus
liberi fuere, paulo ante Achaicum bellum cometes effulsit
non minor sole: primo igneus ac rubicundus orbis fuit clarumque
lumen emittens, quanto uinceret noctem; deinde paulatim
magnitudo eius districta est et euanuit claritas; nouissime totus
intercidit. Quoi ergo coire stellas oportet, ut tantum corpus efficiant?
Mille in unum licet congreges, numquam hunc habitum
solis aequabunt.
[15,2] Attalo regnante initio cometes modicus
apparuit, deinde sustulit se diffuditque et usque in aequinoctialem
circulum uenit, ita ut illam plagam caeli, cui lactea nomen
est, in immensum extentus aequaret. Quid ergo? <Quot>>
conuenisse debent erralicae, ut tam longum caeli tractum
occuparent igne continuo?
[16,1] Contra argumenta dictum est, contra testes dicendum
est. Nec magna molitione detrahenda est auctoritas Ephoro:
historicus est. Quidam incredibilium relatu commendationem
parant et lectorem, aliud acturum, si per cotidiana duceretur,
miraculo excitant; quidam creduli, quidam neglegentes
sunt; quibusdam mendacium obrepit, quibusdam placet; illi
non euitant, hi appetunt.
[16,2] Haec in commune de tota natione,
quae approbari opus suum et fieri populare non putat posse,
nisi illud mendacio aspersit. Ephorus uero non est religiosissimae
fidei: saepe decipitur, saepius decipit, sicut hunc cometen,
qui omnium mortalium oculis custoditus est, quia ingentis
rei traxit euentum, cum Helicen et Burin ortu suo merserit, ait illum
discessisse in duas stellas, quod praeter illum nemo tradidit.
[16,3] Quis enim posset obseruare illud momentum quo cometes
solutus et in duas partes redactus est? Quomodo autem, si est
qui uiderit cometen in duas dirimi, nemo uidit fieri ex duabus?
Quare autem non adiecit in quas stellas diuisus sit, cum aliqua
ex quinque stellis esse debuerit?
[17,1] Apollonius Myndius in diuersa opinione est: ait
enim cometen non unum ex multis erraticis effici sed multos cometas
erraticos esse. Non est, inquit, species falsa nec duarum
stellarum confinio ignis extentus, sed proprium sidus cometae
est, sicut solis ac lunae. Talis illi forma est, non in rotundum
restricta sed procerior et in longum producta.
[17,2] Ceterum non est
illi palam cursus: altiora mundi secat et tunc demum apparet
cum in imum cursus sui uenit. Nec est quod putemus eundem
uisum esse sub Claudio quem sub Augusto uidimus, nec hunc
qui sub Nerone Caesare apparuit et cometis detraxit infamiam
illi similem fuisse qui post excessum diui Iulii ludis
Ueneris Genetricis circa undecimam horam diei emersit.
[17,3] Multi uariique sunt,
dispares magnitudine, dissimiles colore:
aliis rubor est sine ulla luce, aliis candor et purum liquidumque
lumen, aliis flamma et haec non sincera nec tenuis sed multum
circa se uoluens fumidi ardoris; cruenti quidam minaces,
qui omen post se futuri sanguinis ferunt. Hi minuunt
augentque lumen suum quemadmodum alia sidera, quae clariora
cum descendere sunt maioraque, quia ex loco propiore uisuntur,
minora cum redeunt et obscuriora, quia abducunt se longius.
[18,1] Aduersus haec protinus respondetur non idem accidere
in cometis quod in ceteris. Cometae enim quo primum die
apparuerunt, maximi sunt; atqui deberent crescere, quo propius
accederent: nunc autem manet illis prima facies, donec incipiant
extingui. Deinde quod aduersus priores, etiam aduersus
hunc dicitur: si erraret cometes essetque sidus, intra signiferi
terminos moueretur, intra quos omne sidus cursus suos colligit.
[18,2] Numquam apparet stella per stellam; acies nostra non potest
per medium sidus exire, ut per illud superiora perspiciat; per
cometen autem non aliter quam per nubem ulteriora cernuntur:
ex quo apparet illum non esse sidus sed leuem ignem ac tumultuarium.
[19,1] Zenon noster in illa sententia est: congruere iudicat
stellas et radios inter se committere; hac societate luminis existere
imaginem stellae longioris. Ergo quidam nullos esse cometas
existimant sed speciem illorum per repercussionem uicinorum
siderum aut per coniunctionem cohaerentium reddi;
[19,2] quidam aiunt esse quidem sed habere cursus suos et post
certa lustra in conspectum mortalium exire; quidam esse quidem sed
non quibus siderum nomen imponas, quia dilabuntur nec diu
durant et exigui temporis mora dissipantur.
[20,1] In hac sententia sunt plerique nostrorum nec id
putant ueritati repugnare. Videmus enim in sublimi uaria ignium
concipi genera et modo caelum ardere, modo
"longos a tergo flammarum albescere tractus,"
modo faces cum igne uasto rapi. Iam ipsa fulmina, etiamsi
uelocitate mira simul et praestringunt aciem et relinquunt, ignes
sunt aeris triti et impetu inter se maiore collisi: ideo ne resistunt
quidem sed expressi fluunt et protinus pereunt.
[20,2] Alii uero
ignes diu manent nec ante discedunt quam consumptum est
omne quo pascebantur alimentum. Hoc loco sunt illa a Posidonio
scripta miracula, columnae clipeique flagrantes aliaeque
insigni nouitate flammae, quae non aduerterent animos, si ex
consuetudine et lege decurrerent: ad haec stupent omnes, quae
repentinum ex alto ignem efferunt, siue emicuit aliquid et fugit
siue compresso aere et in ardorem coacto loco miraculi stetit.
[20,3] Quid ergo? Non aliquando lacuna secedentis retro aeris
patuit et uastum in concauo lumen? Exclamare posses: "quid hoc
est? Medium uideo discedere caelum palantesque polo stellas",
quae aliquando non expectata nocte fulserunt et per medium
eruperunt diem. Sed alia huius rei ratio est, quare alieno
tempore appareant in aere, quas esse, etiam cum latent, constat.
[20,4] Multos cometas non uidemus, quia obscurantur radiis
solis: quo deficiente quondam cometen apparuisse, quem sol uicinus
obtexerat, Posidonius tradit; saepe autem cum occidit
sol, sparsi ignes non procul ab eo uidentur: uidelicet ipsa stella
sole perfunditur et ideo aspici non potest, comae autem radios
solis effugiunt.
[21,1] Placet ergo nostris cometas, sicut faces, sicut tubas
trabesque et alia ostenta caeli, denso aere creari. Ideo circa
septentrionem a frequentissime apparent, quia illic plurimum est
aeris pigri.
[21,2] Quare ergo non stat cometes sed procedit? Dicam:
ignium modo alimentum suum sequitur; quamuis enim illi
ad superiora nisus sit, tamen deficiente materia retro iens ipse
descendit. In aere quoque non dextram laeuamque premit partem
(nulla est enim illi uia), sed, qua illum uena pabuli sui
duxit, illa repit nec ut stella procedit sed ut ignis pascitur.
[21,3] Quare ergo per longum
tempus apparet et non cito extinguitur? Sex
enim mensibus hic quem nos Neronis principatu laetissimo uidimus
spectandum se praebuit, in diuersum illi Claudiano
circumactus: ille enim a septentrione in uerticem surgens
orientem petiit semper obscurior, hic ab eadem parte coepit sed
in occidentem tendens ad meridiem flexit et ibi se subduxit oculis.
[21,4] Videlicet ille fumidiora habuit et aptiora ignibus, quae
persecutus est; huic rursus uberior fuit et plenior regio, huc
itaque descendit inuitante materia, non itinere. Quod apparet
duobus quos spectauimus fuisse diuersum, cum hic in dextrum
motus sit, ille in sinistrum; omnibus autem stellis in eandem
partem cursus est, id est contrarius mundo (hic enim ab ortu
uoluitur in occasum, illae ab occasu in ortum eunt), et ob hoc
duplex his motus est: ille quo eunt, et hic quo auferuntur.
[22,1] Ego nostris non assentior: non enim existimo cometen
subitaneum ignem sed inter aeterna opera naturae. Primum,
quaecumque aer creat, breuia sunt: nascuntur enim in re
fugaci et mutabili. Quomodo potest aliquid in aere idem diu
permanere, cum ipse aer numquam idem diu maneat? Fluit
semper, et breuis illi quies est; intra exiguum momentum in
alium quam in quo fuerat statum uertitur, nunc pluuius, nunc
serenus, nunc inter utrumque uarius. Nubes, quae illi familiarissimae
sunt, in quas coit et ex quibus soluitur, modo congregantur,
modo digeruntur, numquam immotae iacent. Fieri non
potest ut ignis certus in corpore uago sedeat et tam pertinaciter
haereat quam quem natura, ne umquam excuteretur, aptauit.
[22,2] Deinde, si alimento suc, haereret, semper descenderet (eo
enim crassior est aer quo terris propior): numquam cometes in
imum usque demittitur neque appropinquat solo.
[23,1] Etiamnunc ignis aut it quo illum natura sua ducit, id
est sursum, aut eo quo trahit materia cui adhaesit et quam
depascitur: nullis ignibus ordinariis et caelestibus iter flexum est;
sideris proprium est ducere orbem: atqui hoc an cometae alii
fecerint nescio, duo nostra aetate fecerunt.
[23,2] Deinde omne
quod causa temporalis accendit cito intercidit: sic faces ardent,
dum transeunt, sic fulmina in unum ualent ictum, sic quae transuersae
dicuntur stellae et cadentes praeteruolant et secant aera:
nullis ignibus nisi in suo mora est, illis dico diuinis quos habet
mundus aeternos, quia partes eius sunt et opera. Hi autem
agunt aliquid et uadunt et tenorem suum seruant paresque sunt.
Non alternis diebus maiores minoresue fierent, si ignis esset
collecticius et ex aliqua causa repentinus? Minor enim esset ac
maior, prout plenius aleretur aut malignius.
[23,3] Dicebam modo
nihil diuturnum esse quod exarsit aeris uitio; nunc amplius
adicio: morari ac stare nullo modo potest; nam et fax et fulmen
et stella transcurrens et quisquis alius est ignis aere expressus in
fuga est nec apparet, nisi dum cadit: cometes habet suam sedem
et ideo non cito expellitur sed emetitur spatium suum, nec extinguitur
sed excedit.
[24,1] Si erratica, inquit, stella esset, in signifero esset.
Quis unum stellis limitem ponit? Quis in angustum diuina compellit?
Nempe haec ipsa sidera quae sola moueri creditis, alios
et alios circulos habent; quare ergo non aliqua sint quae in
proprium iter et ab istis remotum secesserint? Quid est quare in aliqua
parte caeli peruium non sit?
[24,2] Quod si iudicas non posse
ullam stellam, nisi signiferum attigit, uadere, cometes potest sic
alium habere circulum ut in hunc tamen parte aliqua sui incidat,
quod fieri non est necessarium sed potest. Vide ne hoc magis
deceat magnitudinem mundi, ut in multa itinera diuisus circumeat
nec unam deterat semitam, ceteris partibus torpeat.
[24,3] Credis autem in hoc maximo et pulcherrimo corpore, inter
innumerabiles stellas quae noctem decore uario distinguunt,
quae minime uacuam et inertem esse patiuntur, quinque solas
esse quibus exercere se liceat, ceteras stare fixum et immobilem
populum?
[25,1] Si quis hoc loco me interrogauerit: Quare ergo non,
quemadmodum quinque stellarum, ita harum obseruatus est
cursus?, huic ego respondebo: multa sunt quae esse concedimus,
qualia sint ignoramus.
[25,2] Habere nos animum, cuius imperio
et impellimur et reuocamur, omnes fatebuntur; quid tamen
sit animus ille rector dominusque nostri, non magis tibi
quisquam expediet quam ubi sit: alius illum dicet spiritum esse,
alius concentum quendam, alius uim diuinam et dei partem,
alius tenuissimum animae, alius incorporalem potentiam; non
deerit qui sanguinem dicat, qui calorem: adeo anime, non potest
liquere de ceteris rebus ut adhuc ipse se quaerat.
[25,3] Quid ergo miramur cometas, tam rarum mundi spectaculum,
nondum teneri legibus certis nec initia illorum finesque notescere,
quorum ex ingentibus interuallis recursus est? Nondum sunt anni
mille quingenti, ex quo Graecia "stellis numeros et nomina fecit",
multaeque hodie sunt gentes quae facie tantum nouerunt
caelum, quae nondum sciunt cur luna deficiat, quare obumbretur:
haec apud nos quoque nuper ratio ad certum perduxit.
[25,4] Veniet tempus quo ista quae nunc latent in lucem dies
extrahat et longioris aeui diligentia; ad inquisitionem tantorum
aetas una non sufficit, ut tota caelo uacet: quid, quod tam paucos
annos inter studia ac uitia non aequa portione diuidimus?
Itaque per successiones ista longas explicabuntur.
[25,5] Veniet tempus quo posteri nostri tam aperta nos nescisse mirentur.
Harum quinque stellarum, quae se ingerunt nobis, quae alio atque
alio occurrentes loco curiosos nos esse cogunt, qui matutini
uespertinique ortus sint, quae stationes, quando in rectum
ferantur, quare agantur retro, modo coepimus scire; utrum mergeretur
Iupiter an occideret an retrogradus esset (nam hoc illi
nomen imposuere cedenti), ante paucos annos didicimus.
[25,6] Inuenti sunt qui nobis dicerent: "Erratis, quod ullam stellam aut
supprimere cursum iudicatis aut uertere. Non licet stare caelestibus
nec auerti; prodeunt omnia: ut semel missa sunt, uadunt;
idem erit illis cursus qui sui finis. Opus hoc aeternum irreuocabiles
habet motus: qui si quando constiterint, alia aliis incident,
quae nunc tenor et aequalitas seruat".
[25,7] Quid est ergo cur aliqua redire uideantur?
Solis occursus speciem illis tarditatis imponit
et natura uiarum circulorumque sic positorum ut certo
tempore intuentes fallant: sic naues, quamuis plenis uelis eant,
uidentur tamen stare. Erit qui demonstret aliquando in
quibus cometae partibus currant, cur tam seducti a ceteris errent,
quanti qualesque sint. Contenti simus inuentis: aliquid ueritati
et posteri conferant.
[26,1] Per stellas, inquit, ulteriora non cernimus, per cometas
aciem transmittimus. Primum si fit istud, non in ea parte
fit qua sidus ipsum est spissi ignis ac solidi, sed qua rarus splendor
excurrit et in crimes dispergitur: per interualla ignium, non
per ipsos uides.
[26,2] Stellae, inquit, omnes rotundae sunt,
cometae porrecti, ex quo apparet stellas non esse. Quis enim tibi
concedit cometas longos esse? Quorum natura quidem, ut ceterorum
siderum, globus est, ceterum fulgor extenditur. Quemadmodum
sol radios suos longe lateque dimittit, ceterum ipsi alia
est forma, alia ei quod ex ipso fluit lumini, sic cometarum corpus
ipsum corrotundatur, splendor autem longior quam ceterorum
siderum apparet.
[27,1] Quare? inquis. Dic tu mihi prius quare luna dissimillimum
soli lumen accipiat, cum accipiat a sole; quare modo rubeat,
modo palleat; quare liuidus illi et ater color sit, cum conspectu solis
excluditur.
[27,2] Dic mihi quare omnes stellae inter se
dissimilem habeant aliquatenus faciem, diuersissimam soli.
Quomodo nihil prohibet ista sidera esse, quamuis similia non
sint, sic nihil prohibet cometas aeternos esse et sortis eiusdem
cuius cetera, etiamsi faciem illis non habent similem.
[27,3] Quid porro? Mundus ipse, si consideres illum, nonne ex diuersis
compositus est? Quid est quare in Leone sol semper ardeat et terras
aestibus torreat, in Aquario astringat hiemem, flumina gelu
claudat? Et hoc tamen et illud sidus eiusdem condicionis est,
cum effectu et natura dissimile sit. Intra breuissimum tempus
Aries extollitur, Libra tardissime emergit: et hoc tamen sidus
et illud eiusdem naturae est, cum illud exiguo tempore ascendat,
illud diu proferatur.
[27,4] Non uides quam contraria inter se elementa
sint? Grauia et leuia sunt, frigida et calida, umida et sicca;
tota haec mundi concordia ex discordibus constat: negas cometen
stellam esse, quia forma eius non respondeat ad exemplar
nec sit ceteris similis? Vides enim: simillima est illa quae tricesimo
anno reuertitur ad locum suum huic quae intra annum reuisit
sedem suam.
[27,5] Non ad unam natura formam opus suum
praestat sed ipsa uarietate se iactat: alia maiora, alia uelociora
aliis fecit, alia ualidiora, alia temperatiora, quaedam eduxit a
turba, ut singula et conspicua procederent, quaedam in gregem
misit. Ignorat naturae potentiam qui illi non putat aliquando
licere, nisi quod saepius fecit:
[27,6] cometas non frequenter ostendit,
attribuit illis alium locum, alia tempora, dissimiles ceteris
motus; uoluit et his magnitudinem operis sui colere. Quorum
formosior facies est quam ut fortuitam putes, siue amplitudinem
eorum consideres siue fulgorem, qui maior est ardentiorque
quam ceteris; facies uero habet insigne quiddam et singulare,
non in angustum coniecta et artata sed dimissa liberius et multarum
stellarum amplexa regionem.
[28,1] Aristoteles ait cometas significare tempestatem et
uentorum intemperantiam atque imbrium. Quid ergo? Non
iudicas sidus esse quod futura denuntiat? Non enim sic hoc
tempestatis signum est quomodo futurae pluuiae
"scintillare oleum et putres concrescere fungos,"
aut quomodo indicium est saeuituri maris, si
"marinae
in sicco ludunt fulicae notasque paludes
deserit atque altam supra uolat ardea nubem,"
sed sic quomodo aequinoctium in calorem frigusque flectentis
anni, quomodo illa quae Chaldaei a canunt, quid stella nascentibus
triste laetumue constituat.
[28,2] Hoc ut scias ita esse, non statim cometas
ortus uentos et pluuias minatur, ut Aristoteles ait,
sed annum totum suspectum facit; ex quo apparet illum non ex
proximo quae in proximum daret signa traxisse, sed habere
reposita et comprensa legibus mundi.
[28,3] Fecit hic cometes, qui
Paterculo et Vopisco consulibus apparuit, quae ab Aristotele
Theophrastoque sunt praedicta; fuerunt enim maximae et continuae
tempestates ubique, at in Achaia Macedoniaque urbes
terrarum motibus prorutae sunt.
[29,1] Tarditas, inquit, illorum argumentum est grauiores
esse multumque in se habere terreni. Ipse praeterea cursus: fere
enim compelluntur in cardines. Utrumque falsum est. De priore
dicam prius: Omnia quae tardius feruntur grauia sunt. Quid
ergo? Stella Saturni, quae ex omnibus iter suum lentissime
efficit, grauis est? Atqui leuitatis argumentum habet quod supra
ceteras est.
[29,2] Sed maiore, inquis, ambitu circuit nec tardius it
quam ceterae sed longius. Succurrat tibi idem me de cometis
posse dicere, etiamsi segnior illis cursus sit. Sed mendacium est
ire eos tardius: nam intra sextum mensem dimidiam partem
caeli transcurrit hic proximus, prior intra pauciores menses recepit
se.
[29,3] Sed quia graues sunt, inferius deferuntur. Primum non
defertur quod circumfertur. Deinde hic proximus a septentrione
motus sui initium facit et per occidentem in meridiana peruertit
erigensque cursum suum oblituit, alter ille Claudianus, a
septentrione primum uisus, non desiit in rectum assidue celsior ferri,
donec excessit. Haec sunt quae aut alios mouere ad cometas pertinentia aut
me: quae an uera sint, dii sciunt, quibus est scientia ueri; nobis
rimari illa et coniectura ire in occulta tantum licet, nec cum
fiducia inueniendi nec sine spe.
[30,1] Egregie Aristoteles ait numquam nos uerecundiores
esse debere quam cum de diis agitur. Si intramus templa compositi,
si ad sacrificium accessuri uultum submittimus, togam adducimus,
si in omne argumentum modestiae fingimur, quanto
hoc magis facere debemus, cum de sideribus de stellis de
deorum natura disputamus, ne quid temere, ne quid impudenter
aut ignorantes afirmemus aut scientes mentiamur!
[30,2] Nec miremur
tam tarde erui quae tam alte iacent. Panaetio et his qui
uideri uolunt cometen non esse ordinarium sidus sed falsam
sideris faciem, diligenter tractandum est an aeque omnis pars
anni edendis cometis satis apta sit, an omnis caeli regio idonea in
qua creentur, an quacumque ire ibi etiam concipi possint, et
cetera: quae uniuersa tolluntur, cum dico illos non fortuitos esse
ignes, sed intextos mundo, quos non frequenter educit sed in
occulto mouet.
[30,3] Quam multa praeter hos per secretum eunt
numquam humanis oculis orientia! Neque enim omnia deus
homini fecit. Quota pars operis tanti nobis committitur? Ipse, qui
ista tractat, qui condidit, qui totum hoc fundauit deditque circa
se, maiorque est pars sui operis ac melior, effugit oculos:
[30,4] cogitatione uisendus est. Multa praeterea cognata numini summo
et uicinam sortita potentiam obscura sunt aut fortasse, quod
magis mireris, oculos nostros et implent et effugiunt, siue illis
tanta subtilitas est quantam consequi acies humana non possit,
siue in sanctiore secessu maiestas tanta delituit et regnum
suum, id est se, regit nec ulli dat aditum nisi animo. Quid sit
hoc sine quo nihil est, scire non possumus: et miramur si quos
igniculos parum nouimus, cum maxima pars mundi, deus, lateat!
[30,5] Quam multa animalia hoc primum cognouimus
saeculo, quam multa negotia ne hoc quidem! Multa uenientis
aeui populus ignota nobis sciet; multa saeculis tunc futuris, cum
memoria nostri exoleuerit, reseruantur: pusilla res mundus est,
nisi in illo quod quaerat omnis mundus habeat.
[30,6] Non semel quaedam sacra traduntur: Eleusin seruat quod ostendat
reuisentibus. Rerum natura sacra sua non semel tradit; initiatos
nos credimus: in uestibulo eius haeremus; illa arcana non promiscue
nec omnibus patent: reducta et interiore sacrario clausa
sunt, ex quibus aliud haec aetas, aliud quae post nos subibit
aspiciet.
[31,1] Quando ergo ista in notitiam nostram perducentur?
Tarde magna proueniunt, utique si labor cessat. Id quod unum
toto agimus animo, nondum perfecimus, ut pessimi essemus: adhuc
in processu uitia sunt; inuenit luxuria aliquid noui, in quod
insaniat, inuertit impudicitia nouam contumeliam sibi, inuertit
deliciarum dissolutio et tabes aliquid adhuc tenerius molliusque,
quo pereat.
[31,2] Nondum satis robur omne proiecimus: adhuc
quicquid est boni moris extinguimus. Leuitate et politura
corporum muliebres munditias antecessimus, colores meretricios
matronis quidem non induendos uiri sumimus, tenero et
molli ingressu suspendimus gradum (non ambulamus sed incedimus,
exornamus anulis digitos, in omni articulo gemma
disponitur;
[31,3] cotidie comminiscimur per quae uirilitati fiat
iniuria, ut traducatur, quia non potest exui: alius genitalia
excidit, alius in obscenam ludi partem fugit et locatus ad mortem
infame armaturae genus, in quo morbum suum exerceat, legit.
[32,1] Miraris si nondum sapientia omne opus suum impleuit?
Nondum tota se nequitia protulit: adhuc nascitur, et huic
omnes operam damus, huic oculi nostri, huic manus seruiunt.
Ad sapientiam quis accedit? Quis dignam iudicat nisi quam in
transitu nouerit? Quis philosophum aut ullum liberale respicit
studium, nisi cum ludi intercalantur, cum aliquis pluuius interuenit
dies quem perdere libet?
[32,2] Itaque tot familiae philosophorum sine
successore deficiunt: Academici et ueteres et minores
nullum antistitem reliquerunt; quis est qui tradat praecepta
Pyrrhonis? Pythagorica illa inuidiosa turbae schola praeceptorem
non inuenit; Sextiorum noua et Romani roboris secta
inter initia sua, cum magno impetu coepisset, extincta est.
[32,3] At quanta cura laboratur, ne cuius pantomimi nomen
intercidat! Stat per successores Pyladis et Bathylli domus, harum
artium multi discipuli sunt multique doctores; priuatum urbe tota
sonat pulpitum; in hoc mares, in hoc feminae tripudiant: mares inter
se uxoresque contendunt uter det latus mollius. Deinde sub
persona cum diu trita frons est, transitur ad galeam.
[32,4] Philosophiae nulla cura est. Itaque adeo nihil inuenitur ex his
que parum inuestigata antiqui reliquerunt, ut multa quae inuenta
erant oblitterentur. At mehercule, si hoc totis membris
premeremus, si in hoc iuuentus sobria incumberet, hoc maiores
docerent, hoc minores addiscerent, uix ad fundum ueniretur, in quo
ueritas posita est, quam nunc in summa terra et leui manu quaerimus.