Tempora cum causis Latium digesta per annum
     lapsaque sub terras ortaque signa canam.
excipe pacato, Caesar Germanice, voltu
     hoc opus et timidae derige navis iter,
officioque, levem non aversatus honorem,               5
     en tibi devoto numine dexter ades.
sacra recognosces annalibus eruta priscis
     et quo sit merito quaeque notata dies.
invenies illic et festa domestica vobis;
     saepe tibi pater est, saepe legendus avus,               10
quaeque ferunt illi, pictos signantia fastos,
     tu quoque cum Druso praemia fratre feres.
Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras
     et quoscumque sacris addidit ille dies.
adnue conanti per laudes ire tuorum               15
     deque meo pavidos excute corde metus.
da mihi te placidum, dederis in carmina vires:
     ingenium voltu statque caditque tuo.
pagina iudicium docti subitura movetur
     principis, ut Clario missa legenda deo.               20
quae sit enim culti facundia sensimus oris,
     civica pro trepidis cum tulit arma reis.
scimus et, ad nostras cum se tulit impetus artes,
     ingenii currant flumina quanta tui.
si licet et fas est, vates rege vatis habenas,               25
     auspice te felix totus ut annus eat.
Tempora digereret cum conditor Urbis, in anno
     constituit menses quinque bis esse suo.
scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras,
     curaque finitimos vincere maior erat.               30
est tamen et ratio, Caesar, quae moverit illum,
     erroremque suum quo tueatur habet.
quod satis est, utero matris dum prodeat infans,
     hoc anno statuit temporis esse satis;
per totidem menses a funere coniugis uxor               35
     sustinet in vidua tristia signa domo.
haec igitur vidit trabeati cura Quirini,
     cum rudibus populis annua iura daret.
Martis erat primus mensis, Venerisque secundus;
     haec generis princeps, ipsius ille pater:               40
tertius a senibus, iuvenum de nomine quartus,
     quae sequitur, numero turba notata fuit.
at Numa nec Ianum nec avitas praeterit umbras,
     mensibus antiquis praeposuitque duos.
Ne tamen ignores variorum iura dierum,               45
     non habet officii Lucifer omnis idem.
ille nefastus erit, per quem tria verba silentur:
     fastus erit, per quem lege licebit agi.
nec toto perstare die sua iura putaris:
     qui iam fastus erit, mane nefastus erat;               50
nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari,
     verbaque honoratus libera praetor habet.
est quoque, quo populum ius est includere saeptis;
     est quoque, qui nono semper ab orbe redit.
vindicat Ausonias Iunonis cura Kalendas;               55
     Idibus alba Iovi grandior agna cadit;
Nonarum tutela deo caret. omnibus istis
     (ne fallare cave) proximus ater erit.
omen ab eventu est: illis nam Roma diebus
     damna sub averso tristia Marte tulit.                60
haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis,
     ne seriem rerum scindere cogar, erunt.

1. A K : IAN : F

Ecce tibi faustum, Germanice, nuntiat annum
     inque meo primum carmine Ianus adest.
Iane biceps, anni tacite labentis origo,               65
     solus de superis qui tua terga vides,
dexter ades ducibus, quorum secura labore
     otia terra ferax, otia pontus habet:
dexter ades patribusque tuis populoque Quirini,
     et resera nutu candida templa tuo.               70
prospera lux oritur: linguis animisque favete;
     nunc dicenda bona sunt bona verba die.
lite vacent aures, insanaque protinus absint
     iurgia: differ opus, livida turba, tuum.
cernis odoratis ut luceat ignibus aether,               75
     et sonet accensis spica Cilissa focis?
flamma nitore suo templorum verberat aurum,
     et tremulum summa spargit in aede iubar.
vestibus intactis Tarpeias itur in arces,
     et populus festo concolor ipse suo est,               80
iamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget,
     et nova conspicuum pondera sentit ebur.
colla rudes operum praebent ferienda iuvenci,
     quos aluit campis herba Falisca suis.
Iuppiter arce sua totum cum spectet in orbem,               85
     nil nisi Romanum quod tueatur habet.
salve, laeta dies, meliorque revertere semper,
     a populo rerum digna potente coli.
Quem tamen esse deum te dicam, Iane biformis?
     nam tibi par nullum Graecia numen habet.               90
ede simul causam, cur de caelestibus unus
     sitque quod a tergo sitque quod ante vides.
haec ego cum sumptis agitarem mente tabellis,
     lucidior visa est quam fuit ante domus.
tum sacer ancipiti mirandus imagine Ianus               95
     bina repens oculis obtulit ora meis.
extimui sensique metu riguisse capillos,
     et gelidum subito frigore pectus erat.
ille tenens baculum dextra clavemque sinistra
     edidit hos nobis ore priore sonos:               100
'disce metu posito, vates operose dierum,
     quod petis, et voces percipe mente meas.
me Chaos antiqui (nam sum res prisca) vocabant:
     aspice quam longi temporis acta canam.
lucidus hic aer et quae tria corpora restant,               105
     ignis, aquae, tellus, unus acervus erat.
ut semel haec rerum secessit lite suarum
     inque novas abiit massa soluta domos,
flamma petit altum, propior locus aera cepit,
     sederunt medio terra fretumque solo.               110
tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles,
     in faciem redii dignaque membra deo.
nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae,
     ante quod est in me postque videtur idem.
accipe quaesitae quae causa sit altera formae,               115
     hanc simul ut noris officiumque meum.
quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras,
     omnia sunt nostra clausa patentque manu.
me penes est unum vasti custodia mundi,
     et ius vertendi cardinis omne meum est.               120
cum libuit Pacem placidis emittere tectis,
     libera perpetuas ambulat illa vias:
sanguine letifero totus miscebitur orbis,
     ni teneant rigidae condita Bella serae.
praesideo foribus caeli cum mitibus Horis               125
     (it, redit officio Iuppiter ipse meo):
inde vocor Ianus; cui cum Ceriale sacerdos
     imponit libum farraque mixta sale,
nomina ridebis: modo namque Patulcius idem
     et modo sacrifico Clusius ore vocor.               130
scilicet alterno voluit rudis illa vetustas
     nomine diversas significare vices.
vis mea narrata est; causam nunc disce figurae:
     iam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides.
omnis habet geminas, hinc atque hinc, ianua frontes,               135
     e quibus haec populum spectat, at illa Larem,
utque sedens primi vester prope limina tecti
     ianitor egressus introitusque videt,
sic ego perspicio caelestis ianitor aulae
     Eoas partes Hesperiasque simul.               140
ora vides Hecates in tres vertentia partes,
     servet ut in ternas compita secta vias:
et mihi, ne flexu cervicis tempora perdam,
     cernere non moto corpore bina licet.'
dixerat: et voltu, si plura requirere vellem,               145
     difficilem mihi se non fore pactus erat.
sumpsi animum, gratesque deo non territus egi,
     verbaque sum spectans plura locutus humum:
'dic, age, frigoribus quare novus incipit annus,
     qui melius per ver incipiendus erat?               150
omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas,
     et nova de gravido palmite gemma tumet,
et modo formatis operitur frondibus arbor,
     prodit et in summum seminis herba solum,
et tepidum volucres concentibus aera mulcent,               155
     ludit et in pratis luxuriatque pecus.
tum blandi soles, ignotaque prodit hirundo
     et luteum celsa sub trabe figit opus:
tum patitur cultus ager et renovatur aratro.
     haec anni novitas iure vocanda fuit.'               160
quaesieram multis; non multis ille moratus
     contulit in versus sic sua verba duos:
'bruma novi prima est veterisque novissima solis:
     principium capiunt Phoebus et annus idem.'
post ea mirabar cur non sine litibus esset               165
     prima dies. 'causam percipe' Ianus ait.
'tempora commisi nascentia rebus agendis,
     totus ab auspicio ne foret annus iners.
quisque suas artes ob idem delibat agendo,
     nec plus quam solitum testificatur opus.'               170
mox ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem,
     Iane, tibi primum tura merumque fero?'
'ut possis aditum per me, qui limina servo,
     ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'
'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis,               175
     et damus alternas accipimusque preces?'
tum deus incumbens baculo, quod dextra gerebat,
     'omina principiis' inquit 'inesse solent.
ad primam vocem timidas advertitis aures,
     et visam primum consulit augur avem.               180
templa patent auresque deum, nec lingua caducas
     concipit ulla preces, dictaque pondus habent.'
desierat Ianus. nec longa silentia feci,
     sed tetigi verbis ultima verba meis:
'quid volt palma sibi rugosaque carica' dixi               185
     'et data sub niveo candida mella cado?'
'omen' ait 'causa est, ut res sapor ille sequatur
     et peragat coeptum dulcis ut annus iter.'
'dulcia cur dentur video: stipis adice causam,
     pars mihi de festo ne labet ulla tuo.'               190
risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit,
     'qui stipe mel sumpta dulcius esse putas!
vix ego Saturno quemquam regnante videbam
     cuius non animo dulcia lucra forent.
tempore crevit amor, qui nunc est summus, habendi:               195
     vix ultra quo iam progrediatur habet.
pluris opes nunc sunt quam prisci temporis annis,
     dum populus pauper, dum nova Roma fuit,
dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum,
     et dabat exiguum fluminis ulva torum.               200
Iuppiter angusta vix totus stabat in aede,
     inque Iovis dextra fictile fulmen erat.
frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis,
     pascebatque suas ipse senator oves:
nec pudor in stipula placidam cepisse quietem               205
     et fenum capiti subposuisse fuit.
iura dabat populis posito modo praetor aratro,
     et levis argenti lammina crimen erat.
at postquam fortuna loci caput extulit huius
     et tetigit summo vertice Roma deos,               210
creverunt et opes et opum furiosa cupido,
     et, cum possideant plurima, plura petunt.
quaerere ut absumant, absumpta requirere certant,
     atque ipsae vitiis sunt alimenta vices:
sic quibus intumuit suffusa venter ab unda,               215
     quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae.
in pretio pretium nunc est: dat census honores,
     census amicitias; pauper ubique iacet.
tu tamen auspicium si sit stipis utile quaeris,
     curque iuvent nostras aera vetusta manus,                220
aera dabant olim: melius nunc omen in auro est,
     victaque concessit prisca moneta novae.
nos quoque templa iuvant, quamvis antiqua probemus,
     aurea: maiestas convenit ipsa deo.
laudamus veteres, sed nostris utimur annis:               225
     mos tamen est aeque dignus uterque coli.'
finierat monitus. placidis ita rursus, ut ante,
     clavigerum verbis adloquor ipse deum:
'multa quidem didici: sed cur navalis in aere
     altera signata est, altera forma biceps?'               230
'noscere me duplici posses ut imagine' dixit,
     'ni vetus ipsa dies extenuasset opus.
causa ratis superest: Tuscum rate venit ad amnem
     ante pererrato falcifer orbe deus.
hac ego Saturnum memini tellure receptum               235
     (caelitibus regnis a Iove pulsus erat).
inde diu genti mansit Saturnia nomen;
     dicta quoque est Latium terra latente deo.
at bona posteritas puppem formavit in aere,
     hospitis adventum testificata dei.               240
ipse solum colui, cuius placidissima laevum
     radit harenosi Thybridis unda latus.
hic, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat,
     tantaque res paucis pascua bubus erat.
arx mea collis erat, quem volgo nomine nostro               245
     nuncupat haec aetas Ianiculumque vocat.
tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum
     esset, et humanis numina mixta locis.
nondum Iustitiam facinus mortale fugarat
     (ultima de superis illa reliquit humum),                250
proque metu populum sine vi pudor ipse regebat;
     nullus erat iustis reddere iura labor.
nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar,
     et', clavem ostendens, 'haec' ait 'arma gero.'
presserat ora deus. tunc sic ego nostra resolvi,               255
     voce mea voces eliciente dei:
'cum tot sint iani, cur stas sacratus in uno,
     hic ubi iuncta foris templa duobus habes?'
ille, manu mulcens propexam ad pectora barbam,
     protinus Oebalii rettulit arma Tati,               260
utque levis custos, armillis capta, Sabinos
     ad summae tacitos duxerit arcis iter.
'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit
     'arduus in valles per fora clivus erat.
et iam contigerat portam, Saturnia cuius               265
     dempserat oppositas invidiosa seras;
cum tanto veritus committere numine pugnam,
     ipse meae movi callidus artis opus,
oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi,
     sumque repentinas eiaculatus aquas.               270
ante tamen madidis subieci sulpura venis,
     clauderet ut Tatio fervidus umor iter.
cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis,
     quae fuerat, tuto reddita forma loco est;
ara mihi posita est parvo coniuncta sacello:               275
     haec adolet flammis cum strue farra suis.'
'at cur pace lates, motisque recluderis armis?'
     nec mora, quaesiti reddita causa mihi est:
'ut populo reditus pateant ad bella profecto,
     tota patet dempta ianua nostra sera.               280
pace fores obdo, ne qua discedere possit;
     Caesareoque diu numine clausus ero.'
dixit, et attollens oculos diversa videntes
     aspexit toto quicquid in orbe fuit:
pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi,               285
     tradiderat famulas iam tibi Rhenus aquas.
Iane, fac aeternos pacem pacisque ministros,
     neve suum praesta deserat auctor opus.
Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis,
     sacravere patres hac duo templa die.               290
accepit Phoebo nymphaque Coronide natum
     insula, dividua quam premit amnis aqua.
Iuppiter in parte est: cepit locus unus utrumque
     iunctaque sunt magno templa nepotis avo.

(2. B F) 3. C C (4. D C)

Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque,
     dicere? promissi pars sit et ista mei.
felices animae, quibus haec cognoscere primis
     inque domos superas scandere cura fuit!
credibile est illos pariter vitiisque locisque
     altius humanis exseruisse caput.               300
non Venus et vinum sublimia pectora fregit
     officiumque fori militiaeve labor;
nec levis ambitio perfusaque gloria fuco
     magnarumque fames sollicitavit opum.
admovere oculis distantia sidera mentis               305
     aetheraque ingenio subposuere suo.
sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus
     summaque Peliacus sidera tangat apex.
nos quoque sub ducibus caelum metabimur illis,
     ponemusque suos ad vaga signa dies.               310
Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis,
     sparsaque caelesti rore madebit humus,
octipedis frustra quaerentur bracchia Cancri:
     praeceps occiduas ille subibit aquas.

5. E NON : F

Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris
     signa dabunt imbres exoriente Lyra.

(6. F F) (7. G C) (8. H C) 9. A AGON : (? NP)

Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis,
     Ianus Agonali luce piandus erit.
nominis esse potest succinctus causa minister,
     hostia caelitibus quo feriente cadit,               320
qui calido strictos tincturus sanguine cultros
     semper agatne rogat nec nisi iussus agit.
pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu
     nomen Agonalem credit habere diem.
pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum,               325
     una sit ut proprio littera dempta loco.
an, quia praevisos in aqua timet hostia cultros,
     a pecoris lux est ipsa notata metu?
fas etiam fieri solitis aetate priorum
     nomina de ludis Graeca tulisse diem.               330
et pecus antiquus dicebat agonia sermo;
     veraque iudicio est ultima causa meo.
utque ea non certa est, ita rex placare sacrorum
     numina lanigerae coniuge debet ovis.
victima quae dextra cecidit victrice vocatur;               335
     hostibus a domitis hostia nomen habet.
ante, deos homini quod conciliare valeret,
     far erat et puri lucida mica salis.
nondum pertulerat lacrimatas cortice murras
     acta per aequoreas hospita navis aquas,               340
tura nec Euphrates nec miserat India costum,
     nec fuerant rubri cognita fila croci.
ara dabat fumos herbis contenta Sabinis,
     et non exiguo laurus adusta sono;
siquis erat factis prati de flore coronis               345
     qui posset violas addere, dives erat.
hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,
     in sacris nullum culter habebat opus.
prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,
     ulta suas merita caede nocentis opes:               350
nam sata vere novo teneris lactentia sucis
     eruta saetigerae comperit ore suis.
sus dederat poenas: exemplo territus huius
     palmite debueras abstinuisse, caper.
quem spectans aliquis dentes in vite prementem,               355
     talia non tacito dicta dolore dedit:
'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram,
     in tua quod spargi cornua possit erit.'
verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis
     spargitur adfuso cornua, Bacche, mero.               360
culpa sui nocuit, nocuit quoque culpa capellae:
     quid bos, quid placidae commeruistis oves?
flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas
     viderat inceptos destituisse favos;
caerula quem genetrix aegre solata dolentem               365
     addidit haec dictis ultima verba suis:
'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit
     quoque modo repares quae periere dabit.
decipiat ne te versis tamen ille figuris,
     impediant geminas vincula firma manus.'               370
pervenit ad vatem iuvenis, resolutaque somno
     alligat aequorei bracchia capta senis.
ille sua faciem transformis adulterat arte;
     mox domitus vinclis in sua membra redit,
oraque caerulea tollens rorantia barba               375
     'qua' dixit 'repares arte requiris apes?
obrue mactati corpus tellure iuvenci:
     quod petis a nobis, obrutus ille dabit.'
iussa facit pastor; fervent examina putri
     de bove: mille animas una necata dedit.               380
poscit ovem fatum: verbenas improba carpsit,
     quas pia dis ruris ferre solebat anus.
quid tuti superest, animam cum ponat in aris
     lanigerumque pecus ruricolaeque boves?
placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum,               385
     ne detur celeri victima tarda deo.
quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae,
     nunc quoque pro nulla virgine cerva cadit.
exta canum vidi Triviae libare Sapaeos
     et quicumque tuas accolit, Haeme, nives.               390
caeditur et rigido custodi ruris asellus;
     causa pudenda quidem, sed tamen apta deo.
festa corymbiferi celebrabas, Graecia, Bacchi,
     tertia quae solito tempore bruma refert.
di quoque cultores in idem venere Lyaei               395
     et quicumque iocis non alienus erat,
Panes et in Venerem Satyrorum prona iuventus
     quaeque colunt amnes solaque rura deae.
venerat et senior pando Silenus asello,
     quique ruber pavidas inguine terret aves.               400
dulcia qui dignum nemus in convivia nacti
     gramine vestitis accubuere toris:
vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam,
     miscendas parce rivus agebat aquas.
Naides effusis aliae sine pectinis usu,               405
     pars aderant positis arte manuque comis;
illa super suras tunicam collecta ministrat,
     altera dissuto pectus aperta sinu;
exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas,
     impediunt teneros vincula nulla pedes.               410
hinc aliae Satyris incendia mitia praebent,
     pars tibi, qui pinu tempora nexa geris:
te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt:
     nequitia est quae te non sinit esse senem.
at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus               415
     omnibus ex illis Lotide captus erat:
hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa,
     signaque dat nutu sollicitatque notis.
fastus inest pulchris sequiturque superbia formam:
     inrisum voltu despicit illa suo.               420
nox erat, et vino somnum faciente iacebant
     corpora diversis victa sopore locis;
Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis,
     sicut erat lusu fessa, quievit humo.
surgit amans animamque tenens vestigia furtim               425
     suspenso digitis fert taciturna gradu.
ut tetigit niveae secreta cubilia nymphae,
     ipsa sui flatus ne sonet aura cavet;
et iam finitima corpus librabat in herba:
     illa tamen multi plena soporis erat.               430
gaudet et a pedibus tracto velamine vota
     ad sua felici coeperat ire via.
ecce rudens rauco Sileni vector asellus
     intempestivos edidit ore sonos.
territa consurgit nymphe, manibusque Priapum               435
     reicit, et fugiens concitat omne nemus.
at deus, obscena nimium quoque parte paratus,
     omnibus ad lunae lumina risus erat.
morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est
     Hellespontiaco victima grata deo.               440
intactae fueratis aves, solacia ruris,
     adsuetum silvis innocuumque genus,
quae facitis nidos et plumis ova fovetis,
     et facili dulces editis ore modos;
sed nihil ista iuvant, quia linguae crimen habetis,               445
     dique putant mentes vos aperire suas.
(nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque,
     nunc pinna veras, nunc datis ore notas.)
tuta diu volucrum proles tum denique caesa est,
     iuveruntque deos indicis exta sui.               450
ergo saepe suo coniunx abducta marito
     uritur Idaliis alba columba focis.
nec defensa iuvant Capitolia, quo minus anser
     det iecur in lances, Inachioti, tuas.
nocte deae Nocti cristatus caeditur ales,               455
     quod tepidum vigili provocet ore diem.
Interea Delphin clarum super aequora sidus
     tollitur et patriis exserit ora vadis.

10. B EN

Postera lux hiemem medio discrimine signat,
     aequaque praeteritae quae superabit erit.

11. C CAR : NP (12. D C)

Proxima prospiciet Tithono nupta relicto
     Arcadiae sacrum pontificale deae.
te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,
     hic ubi Virginea Campus obitur aqua.
unde petam causas horum moremque sacrorum?               465
     deriget in medio quis mea vela freto?
ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,
     propositoque fave, ne tuus erret honor.
orta prior luna, de se si creditur ipsi,
     a magno tellus Arcade nomen habet.               470
hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque,
     nobilior sacrae sanguine matris erat;
quae, simul aetherios animo conceperat ignes,
     ore dabat vero carmina plena dei.
dixerat haec nato motus instare sibique,               475
     multaque praeterea tempore nacta fidem.
nam iuvenis nimium vera cum matre fugatus
     deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.
cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit
     '(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est.               480
sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,
     sed deus: offenso pulsus es urbe deo.
non meriti poenam pateris, sed numinis iram:
     est aliquid magnis crimen abesse malis.
conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra               485
     pectora pro facto spemque metumque suo.
nec tamen ut primus maere mala talia passus:
     obruit ingentes ista procella viros.
passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris
     Cadmus in Aonia constitit exul humo;               490
passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Iason,
     et quos praeterea longa referre mora est.
omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,
     ut volucri vacuo quicquid in orbe patet.
nec fera tempestas toto tamen horret in anno:               495
     et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.'
vocibus Euander firmata mente parentis
     nave secat fluctus Hesperiamque tenet.
iamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem
     egerat et Tuscis obvius ibat aquis:               500
fluminis illa latus, cui sunt vada iuncta Tarenti,
     aspicit et sparsas per loca sola casas;
utque erat, immissis puppem stetit ante capillis,
     continuitque manum torva regentis iter,
et procul in dextram tendens sua bracchia ripam               505
     pinea non sano ter pede texta ferit,
neve daret saltum properans insistere terrae
     vix est Euandri vixque retenta manu;
'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum,
     tuque, novos caelo terra datura deos,               510
fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus,
     et nemorum silvae Naiadumque chori,
este bonis avibus visi natoque mihique,
     ripaque felici tacta sit ista pede.
fallor, an hi fient ingentia moenia colles,               515
     iuraque ab hac terra cetera terra petet?
montibus his olim totus promittitur orbis.
     quis tantum fati credat habere locum?
et iam Dardaniae tangent haec litora pinus:
     hic quoque causa novi femina Martis erit.               520
care nepos Palla, funesta quid induis arma?
     indue: non humili vindice caesus eris.
victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges:
     obruit hostiles ista ruina domos.
urite victrices Neptunia Pergama flammae:               525
     num minus hic toto est altior orbe cinis?
iam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem
     adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos.
tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem,
     et fient ipso sacra colente deo,                530
et penes Augustos patriae tutela manebit:
     hanc fas imperii frena tenere domum.
inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,
     pondera caelesti mente paterna feret,
utque ego perpetuis olim sacrabor in aris,               535
     sic Augusta novum Iulia numen erit.'
talibus ut dictis nostros descendit in annos,
     substitit in medio praescia lingua sono.
puppibus egressus Latia stetit exul in herba:
     felix, exilium cui locus ille fuit!               540
nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter
     montibus Ausoniis Arcade maior erat.
ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros
     emensus longi claviger orbis iter,
dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur               545
     incustoditae lata per arva boves.
mane erat: excussus somno Tirynthius actor
     de numero tauros sentit abesse duos.
nulla videt quaerens taciti vestigia furti:
     traxerat aversos Cacus in antra ferox,               550
Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,
     non leve finitimis hospitibusque malum.
dira viro facies, vires pro corpore, corpus
     grande (pater monstri Mulciber huius erat),
proque domo longis spelunca recessibus ingens,               555
     abdita, vix ipsis invenienda feris;
ora super postes adfixaque bracchia pendent,
     squalidaque humanis ossibus albet humus.
servata male parte boum Iove natus abibat:
     mugitum rauco furta dedere sono.               560
'accipio revocamen' ait, vocemque secutus
     impia per silvas ultor ad antra venit.
ille aditum fracti praestruxerat obice montis;
     vix iuga movissent quinque bis illud opus.
nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis),               565
     et vastum motu conlabefactat onus.
quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum,
     ictaque subsedit pondere molis humus.
prima movet Cacus conlata proelia dextra
     remque ferox saxis stipitibusque gerit.               570
quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes
     confugit, et flammas ore sonante vomit;
quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas
     et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne iaci.
occupat Alcides, adductaque clava trinodis               575
     ter quater adverso sedit in ore viri.
ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos
     et lato moriens pectore plangit humum.
immolat ex illis taurum tibi, Iuppiter, unum
     victor et Euandrum ruricolasque vocat,               580
constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,
     hic ubi pars Urbis de bove nomen habet.
nec tacet Euandri mater prope tempus adesse
     Hercule quo tellus sit satis usa suo.
at felix vates, ut dis gratissima vixit,               585

13. E EID : NP (14. F EN)

Idibus in magni castus Iovis aede sacerdos
     semimaris flammis viscera libat ovis;
redditaque est omnis populo provincia nostro
     et tuus Augusto nomine dictus avus.               590
perlege dispositas generosa per atria ceras:
     contigerunt nulli nomina tanta viro.
Africa victorem de se vocat, alter Isauras
     aut Cretum domitas testificatur opes;
hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum;               595
     ille Numantina traxit ab urbe notam:
et mortem et nomen Druso Germania fecit;
     me miserum, virtus quam brevis illa fuit!
si petat a victis, tot sumet nomina Caesar
     quot numero gentes maximus orbis habet.               600
ex uno quidam celebres aut torquis adempti
     aut corvi titulos auxiliaris habent.
Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum:
     sed qui te vicit nomine maior erat.
nec gradus est supra Fabios cognominis ullus:               605
     illa domus meritis Maxima dicta suis.
sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes,
     hic socium summo cum Iove nomen habet.
sancta vocant augusta patres, augusta vocantur
     templa sacerdotum rite dicata manu:               610
huius et augurium dependet origine verbi
     et quodcumque sua Iuppiter auget ope.
augeat imperium nostri ducis, augeat annos,
     protegat et vestras querna corona fores:
auspicibusque deis tanti cognominis heres               615
     omine suscipiat, quo pater, orbis onus.

15. G CAR : NP

Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,
     fient Parrhasiae sacra relata deae.
nam prius Ausonias matres carpenta vehebant
     (haec quoque ab Euandri dicta parente reor);               620
mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
     ingratos nulla prole novare viros,
neve daret partus, ictu temeraria caeco
     visceribus crescens excutiebat onus.
corripuisse patres ausas immitia nuptas,               625
     ius tamen exemptum restituisse ferunt,
binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti
     pro pueris fieri virginibusque iubent.
scortea non illi fas est inferre sacello,
     ne violent puros exanimata focos.               630
siquis amas veteres ritus, adsiste precanti;
     nomina percipies non tibi nota prius.
Porrima placatur Postvertaque, sive sorores,
     sive fugae comites, Maenali diva, tuae;
altera quod porro fuerat cecinisse putatur,               635
     altera venturum postmodo quicquid erat.

16. H C (NP inde ab anno 10 p. C.)

Candida, te niveo posuit lux proxima templo,
     qua fert sublimes alta Moneta gradus,
nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam,
     ~nunc~ te sacratae constituere manus.               640
Furius antiquam, populi superator Etrusci,
     voverat et voti solverat ille fidem.
causa, quod a patribus sumptis secesserat armis
     volgus, et ipsa suas Roma timebat opes.
causa recens melior: passos Germania crines               645
     porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.
inde triumphatae libasti munera gentis
     templaque fecisti, quam colis ipse, deae.
hanc tua constituit genetrix et rebus et ara,
     sola toro magni digna reperta Iovis.                650

17. A C

(18. B C) (19. C C) (20. D C) (21. E C) (22. F C) 23. G C

Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto
     per iuvenis curres signa regentis aquam.
septimus hinc Oriens cum se demiserit undis,
     fulgebit toto iam Lyra nulla polo.

24. H C (25. A C) (26. B C)

Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis
     qui micat in medio pectore, mersus erit.
Ter quater evolvi signantes tempora fastos,
     nec Sementiva est ulla reperta dies;
cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit
     Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis?               660
utque dies incerta sacri, sic tempora certa,
     seminibus iactis est ubi fetus ager.'
state coronati plenum ad praesepe, iuvenci:
     cum tepido vestrum vere redibit opus.
rusticus emeritum palo suspendat aratrum:               665
     omne reformidat frigore volnus humus.
vilice, da requiem terrae semente peracta;
     da requiem, terram qui coluere, viris.
pagus agat festum: pagum lustrate, coloni,
     et date paganis annua liba focis.               670
placentur frugum matres, Tellusque Ceresque,
     farre suo gravidae visceribusque suis:
officium commune Ceres et Terra tuentur;
     haec praebet causam frugibus, illa locum.
consortes operis, per quas correcta vetustas               675
     quernaque glans victa est utiliore cibo,
frugibus immensis avidos satiate colonos,
     ut capiant cultus praemia digna sui.
vos date perpetuos teneris sementibus auctus,
     nec nova per gelidas herba sit usta nives.               680
cum serimus, caelum ventis aperite serenis;
     cum latet, aetheria spargite semen aqua.
neve graves cultis Cerialia rura cavete
     agmine laesuro depopulentur aves.
vos quoque, formicae, subiectis parcite granis:               685
     post messem praedae copia maior erit.
interea crescat scabrae robiginis expers
     nec vitio caeli palleat ulla seges,
et neque deficiat macie nec pinguior aequo
     divitiis pereat luxuriosa suis;               690
et careant loliis oculos vitiantibus agri,
     nec sterilis culto surgat avena solo;
triticeos fetus passuraque farra bis ignem
     hordeaque ingenti fenore reddat ager.
haec ego pro vobis, haec vos optate coloni,               695
     efficiatque ratas utraque diva preces.
bella diu tenuere viros: erat aptior ensis
     vomere, cedebat taurus arator equo;
sarcula cessabant, versique in pila ligones,
     factaque de rastri pondere cassis erat.               700
gratia dis domuique tuae: religata catenis
     iampridem vestro sub pede Bella iacent.
sub iuga bos veniat, sub terras semen aratas:
     Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres.

27. C C (28. D C) (29. E F [? NP])

At quae venturas praecedit sexta Kalendas,
     hac sunt Ledaeis templa dicata deis:
fratribus illa deis fratres de gente deorum
     circa Iuturnae composuere lacus.

30. F NP (31. GC)

Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram:
     haec erit a mensis fine secunda dies.
frondibus Actiacis comptos redimita capillos,
     Pax, ades et toto mitis in orbe mane.
dum desint hostes, desit quoque causa triumphi:
     tu ducibus bello gloria maior eris.
sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma,               715
     canteturque fera nil nisi pompa tuba.
horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis:
     siqua parum Romam terra timebat, amet.
tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis,
     albaque perfusa victima fronte cadat;               720
utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet
     ad pia propensos vota rogate deos.
Sed iam prima mei pars est exacta laboris,
     cumque suo finem mense libellus habet.