Segnior, Oceano quam lex aeterna uocabat,
luctificus Titan numquam magis aethera contra
egit equos cursumque polo rapiente retorsit,
defectusque pati uoluit raptaeque labores
lucis, et attraxit nubes, non pabula flammis                  5
sed ne Thessalico purus luceret in orbe.
     at nox felicis Magno pars ultima uitae
sollicitos uana decepit imagine somnos.
nam Pompeiani uisus sibi sede theatri
innumeram effigiem Romanae cernere plebis                  10
attollique suum laetis ad sidera nomen
uocibus et plausu cuneos certare sonantes;
qualis erat populi facies clamorque fauentis
olim, cum iuuenis primique aetate triumphi,
post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus                  15
et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma,
Vespere pacato, pura uenerabilis aeque
quam currus ornante toga, plaudente senatu
sedit adhuc Romanus eques; seu fine bonorum
anxia mens curis ad tempora laeta refugit,                  20
siue per ambages solitas contraria uisis
uaticinata quies magni tulit omina planctus,
seu uetito patrias ultra tibi cernere sedes
sic Romam Fortuna dedit. ne rumpite somnos,
castrorum uigiles, nullas tuba uerberet aures.                  25
crastina dira quies et imagine maesta diurna
undique funestas acies feret, undique bellum.
unde pares somnos populi noctemque beatam?
o felix, si te uel sic tua Roma uideret!
donassent utinam superi patriaeque tibique                  30
unum, Magne, diem, quo fati certus uterque
extremum tanti fructum raperetis amoris.
tu uelut Ausonia uadis moriturus in urbe,
illa rati semper de te sibi conscia uoti
hoc scelus haud umquam fatis haerere putauit,                  35
sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.
te mixto flesset luctu iuuenisque senexque
iniussusque puer; lacerasset crine soluto
pectora femineum ceu Bruti funere uolgus.
nunc quoque, tela licet paueant uictoris iniqui,                  40
nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt,
sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti.
o miseri, quorum gemitus edere dolorem,
qui te non pleno pariter planxere theatro.
     uicerat astra iubar, cum mixto murmure turba                  45
castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem
signa petit pugnae. miseri pars maxima uolgi
non totum uisura diem tentoria circum
ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu
mortis uicinae properantis admouet horas.                  50
dira subit rabies: sua quisque ac publica fata
praecipitare cupit; segnis pauidusque uocatur
ac nimium patiens soceri Pompeius, et orbis
indulgens regno, qui tot simul undique gentis
iuris habere sui uellet pacemque timeret.                  55
nec non et reges populique queruntur Eoi
bella trahi patriaque procul tellure teneri.
hoc placet, o superi, cum uobis uertere cuncta
propositum, nostris erroribus addere crimen?
cladibus inruimus nocituraque poscimus arma;                  60
in Pompeianis uotum est Pharsalia castris.
cunctorum uoces Romani maximus auctor
Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
pacificas saeuos tremuit Catilina securis,
pertulit iratus bellis, cum rostra forumque                  65
optaret passus tam longa silentia miles.
addidit inualidae robur facundia causae.
     'hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur
uti se Fortuna uelis, proceresque tuorum
castrorum regesque tui cum supplice mundo                  70
adfusi uinci socerum patiare rogamus.
humani generis tam longo tempore bellum
Caesar erit? merito Pompeium uincere lente
gentibus indignum est a transcurrente subactis.
quo tibi feruor abit aut quo fiducia fati?                  75
de superis, ingrate, times causamque senatus
credere dis dubitas? ipsae tua signa reuellent
prosilientque acies: pudeat uicisse coactum.
si duce te iusso, si nobis bella geruntur,
sit iuris, quocumque uelint, concurrere campo.                  80
quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?
uibrant tela manus, uix signa morantia quisquam
expectat: propera, ne te tua classica linquant.
scire senatus auet, miles te, Magne, sequatur
an comes.' ingemuit rector sensitque deorum                  85
esse dolos et fata suae contraria menti.
'si placet hoc' inquit 'cunctis, si milite Magno,
non duce tempus eget, nil ultra fata morabor:
inuoluat populos una fortuna ruina
sitque hominum magnae lux ista nouissima parti.                  90
testor, Roma, tamen Magnum quo cuncta perirent
accepisse diem. potuit tibi uolnere nullo
stare labor belli; potui sine caede subactum
captiuumque ducem uiolatae tradere paci.
quis furor, o caeci, scelerum? ciuilia bella                  95
gesturi metuunt ne non cum sanguine uincant.
abstulimus terras, exclusimus aequore toto,
ad praematuras segetum ieiuna rapinas
agmina conpulimus, uotumque effecimus hosti
ut mallet sterni gladiis mortemque suorum                  100
permiscere meis. belli pars magna peracta est
his, quibus effectum est ne pugnam tiro paueret,
si modo uirtutis stimulis iraeque calore
signa petunt. multos in summa pericula misit
uenturi timor ipse mali. fortissimus ille est                  105
qui, promptus metuenda pati, si comminus instent,
et differre potest. placet haec tam prospera rerum
tradere fortunae, gladio permittere mundi
discrimen; pugnare ducem quam uincere malunt.
res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas:                  110
accipe maiores et caeco in Marte tuere.
Pompei nec crimen erit nec gloria bellum.
uincis apud superos uotis me, Caesar, iniquis:
pugnatur. quantum scelerum quantumque malorum
in populos lux ista feret! quot regna iacebunt!                  115
sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!
prima uelim caput hoc funesti lancea belli,
si sine momento rerum partisque ruina
casurum est, feriat; neque enim uictoria Magno
laetior. aut populis inuisum hac clade peracta                  120
aut hodie Pompeius erit miserabile nomen:
omne malum uicti, quod sors feret ultima rerum,
omne nefas uictoris erit.' sic fatur et arma
permittit populis frenosque furentibus ira
laxat et ut uictus uiolento nauita Coro                  125
dat regimen uentis ignauumque arte relicta
puppis onus trahitur. trepido confusa tumultu
castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant
ictibus incertis. multorum pallor in ore
mortis uenturae faciesque simillima fato.                  130
aduenisse diem qui fatum rebus in aeuum
conderet humanis, et quaeri, Roma quid esset,
illo Marte, palam est. sua quisque pericula nescit
attonitus maiore metu. quis litora ponto
obruta, quis summis cernens in montibus aequor                  135
aetheraque in terras deiecto sole cadentem,
tot rerum finem, timeat sibi? non uacat ullos
pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.
nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper
exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo                  140
erigitur, tendunt neruis melioribus arcus,
cura fuit lectis pharetras inplere sagittis,
auget eques stimulos frenorumque artat habenas.
si liceat superis hominum conferre labores,
non aliter Phlegra rabidos tollente gigantas                  145
Martius incaluit Siculis incudibus ensis
et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis
spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,
Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crines,
Pallenaea Ioui mutauit fulmina Cyclops.                  150
     non tamen abstinuit uenturos prodere casus
per uarias Fortuna notas. nam, Thessala rura
cum peterent, totus uenientibus obstitit aether
[inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes]
aduersasque faces inmensoque igne columnas                   155
et trabibus mixtis auidos typhonas aquarum
detulit atque oculos ingesto fulgure clausit;
excussit cristas galeis capulosque solutis
perfudit gladiis ereptaque pila liquauit,
aetherioque nocens fumauit sulpure ferrum;                  160
[nec non innumero cooperta examine signa]
uixque reuolsa solo maiori pondere pressum
signiferi mersere caput rorantia fletu
usque ad Thessaliam Romana et publica signa.
admotus superis discussa fugit ab ara                  165
taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,
nullaque funestis inuenta est uictima sacris.
(at tu quos scelerum superos, quas rite uocasti
Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni
infernumque nefas et mersos nocte furores                  170
inpia tam saeue gesturus bella litasti?)
iam (dubium, monstrisne deum, nimione pauore
crediderint) multis concurrere uisus Olympo
Pindus et abruptis mergi conuallibus Haemus,
edere nocturnas belli Pharsalia uoces,                  175
ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;
inque uicem uoltus tenebris mirantur opertos
et pallere diem galeisque incumbere noctem
defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras
ante oculos uolitare suos. sed mentibus unum                  180
hoc solamen erat, quod uoti turba nefandi
conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum
sperabat, gaudet monstris, mentisque tumultum
atque omen scelerum subitos putat esse furores.
     quid mirum populos quos lux extrema manebat                  185
lymphato trepidasse metu, praesaga malorum
si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes
adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen,
sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,
maeret et ignorat causas animumque dolentem                  190
corripit, Emathiis quid perdat nescius aruis.
Euganeo, si uera fides memorantibus, augur
colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit
atque Antenorei dispergitur unda Timaui,
'uenit summa dies, geritur res maxima,' dixit                  195
'inpia concurrunt Pompei et Caesaris arma',
seu tonitrus ac tela Iouis praesaga notauit,
aethera seu totum discordi obsistere caelo
perspexitque polos, seu numen in aethere maestum
solis in obscuro pugnam pallore notauit.                  200
dissimilem certe cunctis quos explicat egit
Thessalicum natura diem: si cuncta perito
augure mens hominum caeli noua signa notasset,
spectari toto potuit Pharsalia mundo.
o summos hominum, quorum fortuna per orbem                  205
signa dedit, quorum fatis caelum omne uacauit!
haec et apud seras gentes populosque nepotum,
siue sua tantum uenient in saecula fama
siue aliquid magnis nostri quoque cura laboris
nominibus prodesse potest, cum bella legentur,                  210
spesque metusque simul perituraque uota mouebunt,
attonitique omnes ueluti uenientia fata,
non transmissa, legent et adhuc tibi, Magne, fauebunt.
     miles, ut aduerso Phoebi radiatus ab ictu
descendens totos perfudit lumine colles,                  215
non temere inmissus campis: stetit ordine certo
infelix acies. cornus tibi cura sinistri,
Lentule, cum prima, quae tum fuit optima bello,
et quarta legione datur. tibi, numine pugnax
aduerso Domiti, dextri frons tradita Martis.                  220
at medii robur belli fortissima densant
agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat
Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.
at iuxta fluuios et stagna undantis Enipei
Cappadocum montana cohors et largus habenae                  225
Ponticus ibat eques. sicci sed plurima campi
tetrarchae regesque tenent magnique tyranni
atque omnis Latio quae seruit purpura ferro.
illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas
misit, Ityraeis cursus fuit inde sagittis,                  230
inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem,
illic pugnaces commouit Hiberia caetras.
eripe uictori gentis et sanguine mundi
fuso, Magne, semel totos consume triumphos.
     illo forte die Caesar statione relicta                  235
ad segetum raptus moturus signa repente
conspicit in planos hostem descendere campos,
oblatumque uidet uotis sibi mille petitum
tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.
aeger quippe morae flagransque cupidine regni                  240
coeperat exiguo tractu ciuilia bella
ut lentum damnare nefas. discrimina postquam
aduentare ducum supremaque proelia uidit
casuram <et> fatis sensit nutare ruinam,
illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum                  245
languit, et casus audax spondere secundos
mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere
nec Magni sperare sinunt. formidine mersa
prosilit hortando melior fiducia uolgo.
'o domitor mundi, rerum fortuna mearum,                  250
miles, adest totiens optatae copia pugnae.
nil opus est uotis, iam fatum accersite ferro.
in manibus uestris, quantus sit Caesar, habetis.
haec est illa dies mihi quam Rubiconis ad undas
promissam memini, cuius spe mouimus arma,                  255
in quam distulimus uetitos remeare triumphos,
[haec eadem est hodie quae pignora quaeque penates
reddat et emerito faciat uos Marte colonos]
haec, fato quae teste probet, quis iustius arma
sumpserit; haec acies uictum factura nocentem est.                  260
si pro me patriam ferro flammisque petistis,
nunc pugnate truces gladioque exsoluite culpam:
nulla manus, belli mutato iudice, pura est.
non mihi res agitur, sed, uos ut libera sitis
turba, precor gentes ut ius habeatis in omnes.                  265
ipse ego priuatae cupidus me reddere uitae
plebeiaque toga modicum conponere ciuem,
omnia dum uobis liceant, nihil esse recuso.
inuidia regnate mea. nec sanguine multo
spem mundi petitis: Grais delecta iuuentus                  270
gymnasiis aderit studioque ignaua palaestrae
et uix arma ferens, aut mixtae dissona turbae
barbaries, non illa tubas, non agmine moto
clamorem latura suum. ciuilia paucae
bella manus facient: pugnae pars magna leuabit                  275
his orbem populis Romanumque obteret hostem.
ite per ignauas gentes famosaque regna
et primo ferri motu prosternite mundum;
sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem
curribus, unius gentes non esse triumphi.                  280
Armeniosne mouet Romana potentia cuius
sit ducis, aut emptum minimo uolt sanguine quisquam
barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus?
Romanos odere omnes, dominosque grauantur,
quos nouere, magis. sed me fortuna meorum                  285
commisit manibus, quarum me Gallia testem
tot fecit bellis. cuius non militis ensem
agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit
dicere non fallar quo sit uibrata lacerto.
quod si, signa ducem numquam fallentia uestrum,                  290
conspicio faciesque truces oculosque minaces,
uicistis. uideor fluuios spectare cruoris
calcatosque simul reges sparsumque senatus
corpus et inmensa populos in caede natantis.
sed mea fata moror, qui uos in tela furentis                  295
uocibus his teneo. ueniam date bella trahenti:
spe trepido; haud umquam uidi tam magna daturos
tam prope me superos; camporum limite paruo
absumus a uotis. ego sum cui Marte peracto
quae populi regesque tenent donare licebit.                  300
quone poli motu, quo caeli sidere uerso
Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?
aut merces hodie bellorum aut poena parata.
Caesareas spectate cruces, spectate catenas,
et caput hoc positum rostris effusaque membra                  305
Saeptorumque nefas et clausi proelia Campi.
cum duce Sullano gerimus ciuilia bella.
uestri cura mouet; nam me secura manebit
sors quaesita manu: fodientem uiscera cernet
me mea qui nondum uicto respexerit hoste.                  310
di, quorum curas abduxit ab aethere tellus
Romanusque labor, uincat quicumque necesse
non putat in uictos saeuum destringere ferrum
quique suos ciues, quod signa aduersa tulerunt,
non credit fecisse nefas. Pompeius in arto                  315
agmina uestra loco uetita uirtute moueri
cum tenuit, quanto satiauit sanguine ferrum!
uos tamen hoc oro, iuuenes, ne caedere quisquam
hostis terga uelit: ciuis qui fugerit esto.
sed, dum tela micant, non uos pietatis imago                  320
ulla nec aduersa conspecti fronte parentes
commoueant; uoltus gladio turbate uerendos.
siue quis infesto cognata in pectora ferro
ibit, seu nullum uiolarit uolnere pignus,
ignoti iugulum tamquam scelus inputet hostis.                  325
sternite iam uallum fossasque inplete ruina,
exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.
parcite ne castris: uallo tendetis in illo
unde acies peritura uenit.' uix cuncta locuto
Caesare quemque suum munus trahit, armaque raptim                  330
sumpta Ceresque uiris. capiunt praesagia belli
calcatisque ruunt castris; stant ordine nullo,
arte ducis nulla, permittuntque omnia fatis.
si totidem Magni soceros totidemque petentis
urbis regna suae funesto in Marte locasses,                  335
non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.
     uidit ut hostiles in rectum exire cateruas
Pompeius nullasque moras permittere bello
sed superis placuisse diem, stat corde gelato
attonitus; tantoque duci sic arma timere                  340
omen erat. premit inde metus, totumque per agmen
sublimi praeuectus equo 'quem flagitat' inquit
'uestra diem uirtus, finis ciuilibus armis,
quem quaesistis, adest. totas effundite uires:
extremum ferri superest opus, unaque gentis                  345
hora trahit. quisquis patriam carosque penates,
qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,
ense petat: medio posuit deus omnia campo.
causa iubet melior superos sperare secundos:
ipsi tela regent per uiscera Caesaris, ipsi                  350
Romanas sancire uolent hoc sanguine leges.
si socero dare regna meo mundumque pararent,
praecipitare meam fatis potuere senectam:
non iratorum populis urbique deorum est
Pompeium seruare ducem. quae uincere possent                  355
omnia contulimus. subiere pericula clari
sponte uiri sacraque antiquus imagine miles.
si Curios his fata darent reducesque Camillos
temporibus Deciosque caput fatale uouentis,
hinc starent. primo gentes oriente coactae                  360
innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam,
exciuere manus. toto simul utimur orbe.
quidquid signiferi conprensum limite caeli
sub Noton et Borean hominum sumus, arma mouemus.
nonne superfusis collectum cornibus hostem                  365
in medium dabimus? paucas uictoria dextras
exigit, at plures tantum clamore cateruae
bella gerent: Caesar nostris non sufficit armis.
credite pendentes e summis moenibus urbis
crinibus effusis hortari in proelia matres;                  370
credite grandaeuum uetitumque aetate senatum
arma sequi sacros pedibus prosternere canos
atque ipsam domini metuentem occurrere Romam;
credite qui nunc est populus populumque futurum
permixtas adferre preces: haec libera nasci,                  375
haec uolt turba mori. siquis post pignora tanta
Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex,
imperii salua si maiestate liceret,
uoluerer ante pedes. Magnus, nisi uincitis, exul,
ludibrium soceri, uester pudor, ultima fata                  380
deprecor ac turpes extremi cardinis annos,
ne discam seruire senex.' tam maesta locuti
uoce ducis flagrant animi, Romanaque uirtus
erigitur, placuitque mori, si uera timeret.
     ergo utrimque pari procurrunt agmina motu                  385
irarum; metus hos regni, spes excitat illos.
hae facient dextrae, quidquid nona explicat aetas,
[ulla nec humanum reparet genus omnibus annis]
ut uacet a ferro. gentes Mars iste futuras
obruet et populos aeui uenientis in orbem                  390
erepto natale feret. tunc omne Latinum
fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque
puluere uix tectae poterunt monstrare ruinae
Albanosque lares Laurentinosque penates,
rus uacuum, quod non habitet nisi nocte coacta                  395
inuitus questusque Numam iussisse senator.
non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum
putria destituit: crimen ciuile uidemus
tot uacuas urbes. generis quo turba redacta est
humani! toto populi qui nascimur orbe                  400
nec muros inplere uiris nec possumus agros:
urbs nos una capit. uincto fossore coluntur
Hesperiae segetes, stat tectis putris auitis
in nullos ruitura domus, nulloque frequentem
ciue suo Romam sed mundi faece repletam                  405
cladis eo dedimus, ne tanto in corpore bellum
iam possit ciuile geri. Pharsalia tanti
causa mali. cedant feralia nomina Cannae
et damnata diu Romanis Allia fastis.
tempora signauit leuiorum Roma malorum,                  410
hunc uoluit nescire diem. pro tristia fata!
aera pestiferum tractu morbosque fluentis
insanamque famem permissasque ignibus urbes
moeniaque in praeceps laturos plena tremores
hi possunt explere uiri, quos undique traxit                  415
in miseram Fortuna necem, dum munera longi
explicat eripiens aeui populosque ducesque
constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti
ostendat quam magna cadas. quae latius orbem
possedit, citius per prospera fata cucurrit?                  420
omne tibi bellum gentis dedit, omnibus annis
te geminum Titan procedere uidit in axem;
haud multum terrae spatium restabat Eoae.
ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether,
omniaque errantes stellae Romana uiderent.                  425
sed retro tua fata tulit par omnibus annis
Emathiae funesta dies. hac luce cruenta
effectum, ut Latios non horreat India fasces,
nec uetitos errare Dahas in moenia ducat
Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum,                  430
quod semper saeuas debet tibi Parthia poenas,
quod fugiens ciuile nefas redituraque numquam
libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit
ac, totiens nobis iugulo quaesita, uagatur
Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra                  435
Ausoniam, uellem populis incognita nostris.
uolturis ut primum laeuo fundata uolatu
Romulus infami conpleuit moenia luco,
usque ad Thessalicas seruisses, Roma, ruinas.
de Brutis, Fortuna, queror. quid tempora legum                  440
egimus aut annos a consule nomen habentis?
felices Arabes Medique Eoaque tellus,
quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.
ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est,
quos seruire pudet. sunt nobis nulla profecto                  445
numina: cum caeco rapiantur saecula casu,
mentimur regnare Iouem. spectabit ab alto
aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?
scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten
inmeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis,                  450
Cassius hoc potius feriet caput? astra Thyestae
intulit et subitis damnauit noctibus Argos:
tot similis fratrum gladios patrumque gerenti
Thessaliae dabit ille diem? mortalia nulli
sunt curata deo. cladis tamen huius habemus                  455
uindictam, quantam terris dare numina fas est:
bella pares superis facient ciuilia diuos,
fulminibus manes radiisque ornabit et astris
inque deum templis iurabit Roma per umbras.
     ut rapido cursu fati suprema morantem                  460
consumpsere locum, parua tellure dirempti,
quo sua pila cadant aut quam sibi fata minentur                  463
inde manum, spectant. uultus, quo noscere possent                   462
facturi quae monstra forent, uidere parentum                  464
frontibus aduersis fraternaque comminus arma,
nec libuit mutare locum. tamen omnia torpor
pectora constrinxit, gelidusque in uiscera sanguis
percussa pietate coit, totaeque cohortes
pila parata diu tensis tenuere lacertis.
di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur,                  470
sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,
cuius torta manu commisit lancea bellum
primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.
o praeceps rabies! cum Caesar tela teneret,
inuenta est prior ulla manus? tum stridulus aer                  475
elisus lituis conceptaque classica cornu,
tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit
extremique fragor conuexa inrumpit Olympi,
unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.
excepit resonis clamorem uallibus Haemus                  480
Peliacisque dedit rursus geminare cauernis,
Pindus agit fremitus Pangaeaque saxa resultant
Oetaeaeque gemunt rupes, uocesque furoris
expauere sui tota tellure relatas.
spargitur innumerum diuersis missile uotis:                  485
uolnera pars optat, pars terrae figere tela
ac puras seruare manus. rapit omnia casus
atque incerta facit quos uolt fortuna nocentes.
tunc et Ityraei Medique Arabesque soluti,                  514
arcu turba minax, nusquam rexere sagittas,
sed petitur solus qui campis inminet aer;
inde cadunt mortes. sceleris sed crimine nullo
externum maculant chalybem: stetit omne coactum
circa pila nefas. ferro subtexitur aether
noxque super campos telis conserta pependit.                  520
set quota pars cladis iaculis ferroque uolanti                   489
exacta est! odiis solus ciuilibus ensis
sufficit, et dextras Romana in uiscera ducit.
Pompei densis acies stipata cateruis
iunxerat in seriem nexis umbonibus arma,
uixque habitura locum dextras ac tela mouendi
constiterat gladiosque suos conpressa timebat.                  495
praecipiti cursu uaesanum Caesaris agmen
in densos agitur cuneos, perque arma, per hostem
quaerit iter. qua torta graues lorica catenas
opponit tutoque latet sub tegmine pectus,
hac quoque peruentum est ad uiscera, totque per arma                  500
extremum est quod quisque ferit. ciuilia bella
una acies patitur, gerit altera; frigidus inde
stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.
nec Fortuna diu rerum tot pondera uertens
abstulit ingentis fato torrente ruinas.                  505
     ut primum toto diduxit cornua campo
Pompeianus eques bellique per ultima fudit,
sparsa per extremos leuis armatura maniplos
insequitur saeuasque manus inmittit in hostem:
illic quaeque suo miscet gens proelia telo,                   510
Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae,
inde faces et saxa uolant spatioque solutae
aeris et calido liquefactae pondere glandes;
cum Caesar, metuens ne frons sibi prima labaret                  521
incursu, tenet obliquas post signa cohortes,
inque latus belli, qua se uagus hostis agebat,
emittit subitum non motis cornibus agmen.
inmemores pugnae nulloque pudore timendi                  525
praecipites fecere palam ciuilia bella
non bene barbaricis umquam commissa cateruis.
ut primum sonipes transfixus pectora ferro
in caput effusi calcauit membra regentis,
omnis eques cessit campis, glomerataque nubes                  530
in sua conuersis praeceps ruit agmina frenis.
perdidit inde modum caedes, ac nulla secutast
pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur;
nec ualet haec acies tantum prosternere quantum
inde perire potest. utinam, Pharsalia, campis                  535
sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt
pectora; non alio mutentur sanguine fontes;
hic numerus totos tibi uestiat ossibus agros.
aut, si Romano conpleri sanguine mauis,
istis parce precor; uiuant Galataeque Syrique,                  540
Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi,
Armenii, Cilices; nam post ciuilia bella
hic populus Romanus erit. semel ortus in omnis
it timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.
     uentum erat ad robur Magni mediasque cateruas.                  545
quod totos errore uago perfuderat agros
constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit.
non illic regum auxiliis collecta iuuentus
bella gerit ferrumque manus mouere rogatae:
ille locus fratres habuit, locus ille parentis.                  550
hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.
hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque,
nullaque tantorum discat me uate malorum,
quam multum bellis liceat ciuilibus, aetas.
a potius pereant lacrimae pereantque querellae:                  555
quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.
hic Caesar, rabies populis stimulusque furorum,
nequa parte sui pereat scelus, agmina circum
it uagus atque ignes animis flagrantibus addit.
inspicit et gladios, qui toti sanguine manent,                  560
qui niteant primo tantum mucrone cruenti,
quae presso tremat ense manus, quis languida tela,
quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,
quem pugnare iuuet, quis uoltum ciue perempto
mutet; obit latis proiecta cadauera campis;                  565
uolnera multorum totum fusura cruorem
opposita premit ipse manu. quacumque uagatur,
sanguineum ueluti quatiens Bellona flagellum
Bistonas aut Mauors agitans si uerbere saeuo
Palladia stimulet turbatos aegide currus,                  570
nox ingens scelerum est; caedes oriuntur et instar
inmensae uocis gemitus, et pondere lapsi
pectoris arma sonant confractique ensibus enses.
ipse manu subicit gladios ac tela ministrat
aduersosque iubet ferro confundere uoltus,                   575
promouet ipse acies, inpellit terga suorum,
uerbere conuersae cessantis excitat hastae,
in plebem uetat ire manus monstratque senatum:
scit cruor imperii qui sit, quae uiscera rerum,
unde petat Romam, libertas ultima mundi                  580
quo steterit ferienda loco. permixta secundo
ordine nobilitas uenerandaque corpora ferro
urguentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos
Coruinosque simul Torquataque nomina, rerum
saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto.                  585
illic plebeia contectus casside uoltus
ignotusque hosti quod ferrum, Brute, tenebas!
o decus imperii, spes o suprema senatus,
extremum tanti generis per saecula nomen,
ne rue per medios nimium temerarius hostis,                  590
nec tibi fatales admoueris ante Philippos,
Thessalia periture tua. nil proficis istic
Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem,
iuris et humani columen, quo cuncta premuntur,
egressus meruit fatis tam nobile letum.                  595
uiuat et, ut Bruti procumbat uictima, regnet.
     hic patriae perit omne decus: iacet aggere magno
patricium campis non mixta plebe cadauer.
mors tamen eminuit clarorum in strage uirorum
pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis                  600
ducebant: nusquam Magni fortuna sine illo
succubuit. uictus totiens a Caesare salua
libertate perit: tunc mille in uolnera laetus
labitur ac uenia gaudet caruisse secunda.
uiderat in crasso uersantem sanguine membra                  605
Caesar, et increpitans 'iam Magni deseris arma,
successor Domiti; sine te iam bella geruntur'
dixerat. ast illi suffecit pectora pulsans
spiritus in uocem morientiaque ora resoluit.
'non te funesta scelerum mercede potitum                  610
sed dubium fati, Caesar, generoque minorem
aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras
et securus eo: te, saeuo Marte subactum,
Pompeioque grauis poenas nobisque daturum,
cum moriar, sperare licet.' non plura locutum                  615
uita fugit, densaeque oculos uertere tenebrae.
     inpendisse pudet lacrimas in funere mundi
mortibus innumeris, ac singula fata sequentem
quaerere letiferum per cuius uiscera uolnus
exierit, quis fusa solo uitalia calcet,                  620
ore quis aduerso demissum faucibus ensem
expulerit moriens anima, quis corruat ictus,
quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela
transmittant aut quos campis adfixerit hasta,
quis cruor emissis perruperit aera uenis                   625
inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris
caedat et, ut notum possit spoliare cadauer,
abscisum longe mittat caput, ora parentis
quis laceret nimiaque probet spectantibus ira
quem iugulat non esse patrem. mors nulla querella                  630
digna sua est, nullosque hominum lugere uacamus.
non istas habuit pugnae Pharsalia partes
quas aliae clades: illic per fata uirorum,
per populos hic Roma perit; quod militis illic,
mors hic gentis erat: sanguis ibi fluxit Achaeus,                  635
Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores
Romanus campisque uetat consistere torrens.
maius ab hac acie quam quod sua saecula ferrent
uolnus habent populi; plus est quam uita salusque
quod perit: in totum mundi prosternimur aeuum.                  640
uincitur his gladiis omnis quae seruiet aetas.
proxima quid suboles aut quid meruere nepotes
in regnum nasci? pauide num gessimus arma
teximus aut iugulos? alieni poena timoris
in nostra ceruice sedet. post proelia natis                  645
si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.
     iam Magnus transisse deos Romanaque fata
senserat infelix, tota uix clade coactus
fortunam damnare suam. stetit aggere campi,
eminus unde omnis sparsas per Thessala rura                  650
aspiceret clades, quae bello obstante latebant.
tot telis sua fata peti, tot corpora fusa
ac se tam multo pereuntem sanguine uidit.
nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum
mersa iuuat gentesque suae miscere ruinae:                  655
ut Latiae post se uiuat pars maxima turbae,
sustinuit dignos etiamnunc credere uotis
caelicolas, uouitque, sui solacia casus.
'parcite,' ait 'superi, cunctas prosternere gentes.
stante potest mundo Romaque superstite Magnus                  660
esse miser. si plura iuuant mea uolnera, coniunx
est mihi, sunt nati: dedimus tot pignora fatis.
ciuiline parum est bello, si meque meosque
obruit? exiguae clades sumus orbe remoto?
omnia quid laceras? quid perdere cuncta laboras?                  665
iam nihil est, Fortuna, meum.' sic fatur et arma
signaque et adflictas omni iam parte cateruas
circumit et reuocat matura in fata ruentis
seque negat tanti. nec derat robur in enses
ire duci iuguloque pati uel pectore letum.                  670
sed timuit, strato miles ne corpore Magni
non fugeret, supraque ducem procumberet orbis;
Caesaris aut oculis uoluit subducere mortem.
nequiquam, infelix: socero spectare uolenti
praestandum est ubicumque caput. sed tu quoque, coniunx,                  675
causa fugae uoltusque tui fatisque negatum
parte apsente mori. tum Magnum concitus aufert
a bello sonipes non tergo tela pauentem
ingentisque animos extrema in fata ferentem.
non gemitus, non fletus erat, saluaque uerendus                  680
maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat
Romanis praestare malis. non inpare uoltu
aspicis Emathiam: nec te uidere superbum
prospera bellorum nec fractum aduersa uidebunt;
quamque fuit laeto per tres infida triumphos                  685
tam misero Fortuna minor. iam pondere fati
deposito securus abis; nunc tempora laeta
respexisse uacat, spes numquam inplenda recessit;
quid fueris nunc scire licet. fuge proelia dira
ac testare deos nullum, qui perstet in armis,                  690
iam tibi, Magne, mori. ceu flebilis Africa damnis
et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades,
sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae
non iam Pompei nomen populare per orbem
nec studium belli, sed par quod semper habemus,                  695
libertas et Caesar, erit; teque inde fugato
ostendit moriens sibi se pugnasse senatus.
     nonne iuuat pulsum bellis cessisse nec istud
perspectasse nefas? spumantes caede cateruas
respice, turbatos incursu sanguinis amnes,                  700
et soceri miserere tui. quo pectore Romam
intrabit factus campis felicior istis?
quidquid in ignotis solus regionibus exul,
quidquid sub Phario positus patiere tyranno,
crede deis, longo fatorum crede fauori,                  705
uincere peius erat. prohibe lamenta sonare,
flere ueta populos, lacrimas luctusque remitte.
tam mala Pompei quam prospera mundus adoret.
aspice securus uoltu non supplice reges,
aspice possessas urbes donataque regna,                  710
Aegypton Libyamque, et terras elige morti.
     uidit prima tuae testis Larisa ruinae
nobile nec uictum fatis caput. omnibus illa
ciuibus effudit totas per moenia uires
obuia ceu laeto: promittunt munera flentes,                  715
pandunt templa, domos, socios se cladibus optant.
scilicet inmenso superest ex nomine multum,
teque minor solo cunctas inpellere gentes
rursus in arma potes rursusque in fata redire.
sed 'quid opus uicto populis aut urbibus?' inquit                  720
'uictori praestate fidem'. tu, Caesar, in alto
caedis adhuc cumulo patriae per uiscera uadis,
at tibi iam populos donat gener. auehit inde
Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque secuntur
plurimaque in saeuos populi conuicia diuos.                  725
nunc tibi uera fides quaesiti, Magne, fauoris
contigit ac fructus: felix se nescit amari.
     Caesar, ut Hesperio uidit satis arua natare
sanguine, parcendum ferro manibusque suorum
iam ratus ut uiles animas perituraque frustra                  730
agmina permisit uitae. sed, castra fugatos
ne reuocent pellatque quies nocturna pauorem,
protinus hostili statuit succedere uallo,
dum fortuna calet, dum conficit omnia terror,
non ueritus graue ne fessis aut Marte subactis                  735
hoc foret imperium. non magno hortamine miles
in praedam ducendus erat. 'uictoria nobis
plena, uiri:' dixit 'superest pro sanguine merces,
quam monstrare meum est; neque enim donare uocabo
quod sibi quisque dabit. cunctis, en, plena metallis                  740
castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum
hic iacet Eoasque premunt tentoria gazas.
tot regum fortuna simul Magnique coacta
expectat dominos: propera praecedere, miles,
quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit                  745
a uictis rapiuntur opes.' [nec plura locutus
inpulit amentes aurique cupidine caecos
ire super gladios supraque cadauera patrum
et caesos calcare duces.] quae fossa, quis agger
sustineat pretium belli scelerumque petentis?                  750
scire ruunt, quanta fuerint mercede nocentes.
inuenere quidem spoliato plurima mundo
bellorum in sumptus congestae pondera massae,
sed non inpleuit cupientis omnia mentes.
quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expulit auri,                  755
quod legit diues summis Arimaspus harenis,
ut rapiant, paruo scelus hoc uenisse putabunt.
cum sibi Tarpeias uictor desponderit arces,
cum spe Romanae promiserit omnia praedae,
decipitur quod castra rapit. capit inpia plebes                  760
caespite patricio somnos, stratumque cubile
regibus infandus miles premit, inque parentum
inque toris fratrum posuerunt membra nocentes.
quos agitat uaesana quies, somnique furentes
Thessalicam miseris uersant in pectore pugnam.                  765
inuigilat cunctis saeuum scelus, armaque tota
mente agitant, capuloque manus absente mouentur.
ingemuisse putem campos, terramque nocentem
inspirasse animas, infectumque aera totum
manibus et superam Stygia formidine noctem.                  770
exigit a meritis tristes uictoria poenas,
sibilaque et flammas infert sopor. umbra perempti
ciuis adest; sua quemque premit terroris imago:
ille senum uoltus, iuuenum uidet ille figuras,
hunc agitant totis fraterna cadauera somnis,                  775
pectore in hoc pater est, omnes in Caesare manes.
haud alios nondum Scythica purgatus in ara
Eumenidum uidit uoltus Pelopeus Orestes,
nec magis attonitos animi sensere tumultus,
cum fureret, Pentheus aut, cum desisset, Agaue.                  780
hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia uidit
aut ultrix uisura dies stringente senatu,
illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.
et quantum poenae misero mens conscia donat,
quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis                  785
Pompeio uiuente uidet! tamen omnia passo,
postquam clara dies Pharsalica damna retexit,
nulla loci facies reuocat feralibus aruis
haerentis oculos. cernit propulsa cruore
flumina et excelsos cumulis aequantia colles                  790
corpora, sidentis in tabem spectat aceruos
et Magni numerat populos, epulisque patur
ille locus, uoltus ex quo faciesque iacentum
agnoscat. iuuat Emathiam non cernere terram
et lustrare oculis campos sub clade latentes.                  795
fortunam superosque suos in sanguine cernit.
ac, ne laeta furens scelerum spectacula perdat,
inuidet igne rogi miseris, caeloque nocenti
ingerit Emathiam. non illum Poenus humator
consulis et Libyca succensae lampade Cannae                  800
conpellunt hominum ritus ut seruet in hoste,
sed meminit nondum satiata caedibus ira
ciues esse suos. petimus non singula busta
discretosque rogos: unum da gentibus ignem,
non interpositis urantur corpora flammis;                  805
aut, generi si poena iuuat, nemus extrue Pindi,
erige congestas Oetaeo robore siluas,
Thessalicam uideat Pompeius ab aequore flammam.
nil agis hac ira: tabesne cadauera soluat
an rogus, haud refert; placido natura receptat                  810
cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.
hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,
uret cum terris, uret cum gurgite ponti.
communis mundo superest rogus ossibus astra
mixturus. quocumque tuam fortuna uocabit,                  815
hae quoque sunt animae: non altius ibis in auras,
non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.
libera fortunae mors est; capit omnia tellus
quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam.
tu, cui dant poenas inhumato funere gentes,                  820
quid fugis hanc cladem? quid olentis deseris agros?
has trahe, Caesar, aquas, hoc, si potes, utere caelo.
sed tibi tabentes populi Pharsalica rura
eripiunt camposque tenent uictore fugato.
     non solum Haemonii funesta ad pabula belli                  825
Bistonii uenere lupi tabemque cruentae
caedis odorati Pholoen liquere leones.
tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque
deseruere canes, et quidquid nare sagaci
aera non sanum motumque cadauere sentit.                  830
iamque diu uolucres ciuilia castra secutae
conueniunt. uos, quae Nilo mutare soletis
Threicias hiemes, ad mollem serius Austrum
istis, aues. numquam tanto se uolture caelum
induit aut plures presserunt aera pinnae.                  835
omne nemus misit uolucres omnisque cruenta
alite sanguineis stillauit roribus arbor.
saepe super uoltus uictoris et inpia signa
aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes
membraque deiecit iam lassis unguibus ales.                  840
sic quoque non omnis populus peruenit ad ossa
inque feras discerptus abit; non intima curant
uiscera nec totas auidae sorbere medullas:
degustant artus. Latiae pars maxima turbae
fastidita iacet; quam sol nimbique diesque                  845
longior Emathiis resolutam miscuit aruis.
     Thessalia, infelix, quo tantum crimine, tellus,
laesisti superos, ut te tot mortibus unam,
tot scelerum fatis premerent? quod sufficit aeuum
inmemor ut donet belli tibi damna uetustas?                  850
quae seges infecta surget non decolor herba?
quo non Romanos uiolabis uomere manes?
ante nouae uenient acies, scelerique secundo
praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.
omnia maiorum uertamus busta licebit,                  855
et stantis tumulos et qui radice uetusta
effudere suas uictis conpagibus urnas,
plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur
pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.
nullus ab Emathio religasset litore funem                  860
nauita, nec terram quisquam mouisset arator,
Romani bustum populi, fugerentque coloni
umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,
nullusque auderet pecori permittere pastor
uellere surgentem de nostris ossibus herbam,                  865
ac, uelut inpatiens hominum uel solis iniqui
limite uel glacie, nuda atque ignota iaceres,
si non prima nefas belli sed sola tulisses.
o superi, liceat terras odisse nocentis.
quid totum premitis, quid totum absoluitis orbem?                  870
Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni
et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.