Sic alterna duces bellorum uolnera passos
in Macetum terras miscens aduersa secundis
seruauit fortuna pares. iam sparserat Haemo
bruma niues gelidoque cadens Atlantis Olympo,
instabatque dies qui dat noua nomina fastis                  5
quique colit primus ducentem tempora Ianum.
dum tamen emeriti remanet pars ultima iuris
consul uterque uagos belli per munia patres
elicit Epirum. peregrina ac sordida sedes
Romanos cepit proceres, secretaque rerum                  10
hospes in externis audiuit curia tectis.
nam quis castra uocet tot strictas iure securis,
tot fasces? docuit populos uenerabilis ordo
non Magni partes sed Magnum in partibus esse.
     ut primum maestum tenuere silentia coetum,                  15
Lentulus e celsa sublimis sede profatur.
'indole si dignum Latia, si sanguine prisco
robur inest animis, non qua tellure coacti
quamque procul tectis captae sedeamus ab urbis
cernite, sed uestrae faciem cognoscite turbae,                  20
cunctaque iussuri primum hoc decernite, patres,
quod regnis populisque liquet, nos esse senatum.
nam uel Hyperboreae plaustrum glaciale sub Vrsae
uel plaga qua torrens claususque uaporibus axis
nec patitur noctes nec iniquos crescere soles,                  25
si fortuna ferat, rerum nos summa sequetur
imperiumque comes. Tarpeia sede perusta
Gallorum facibus Veiosque habitante Camillo
illic Roma fuit. non umquam perdidit ordo
mutato sua iura solo. maerentia tecta                  30
Caesar habet uacuasque domos legesque silentis
clausaque iustitio tristi fora; curia solos
illa uidet patres plena quos urbe fugauit:
ordine de tanto quisquis non exulat hic est.
ignaros scelerum longaque in pace quietos                  35
bellorum primus sparsit furor: omnia rursus
membra loco redeunt. en, totis uiribus orbis
Hesperiam pensant superi: iacet hostis in undis
obrutus Illyricis, Libyae squalentibus aruis
Curio Caesarei cecidit pars magna senatus.                  40
tollite signa, duces, fatorum inpellite cursum,
spem uestram praestate deis, fortunaque tantos
det uobis animos quantos fugientibus hostem
causa dabat. nostrum exhausto ius clauditur anno:
uos, quorum finem non est sensura potestas,                  45
consulite in medium, patres, Magnumque iubete
esse ducem.' laeto nomen clamore senatus
excipit et Magno fatum patriaeque suumque
inposuit. tunc in reges populosque merentis
sparsus honor, pelagique potens Phoebeia donis                  50
exornata Rhodos gelidique inculta iuuentus
Taygeti, fama ueteres laudantur Athenae,
Massiliaeque suae donatur libera Phocis;
tum Sadalam fortemque Cotyn fidumque per arma
Deiotarum et gelidae dominum Rhascypolin orae                  55
conlaudant, Libyamque iubent auctore senatu
sceptrifero parere Iubae. pro tristia fata!
et tibi, non fidae gentis dignissime regno,
fortunae, Ptolemaee, pudor crimenque deorum,
cingere Pellaeo pressos diademate crinis                  60
permissum. saeuum in populos puer accipis ensem,
atque utinam in populos! donata est regia Lagi,
accessit Magni iugulus, regnumque sorori
ereptum est soceroque nefas. iam turba soluto
arma petit coetu; quae cum populique ducesque                  65
casibus incertis et caeca sorte pararent,
solus in ancipites metuit descendere Martis
Appius euentus, finemque expromere rerum
sollicitat superos multosque obducta per annos
Delphica fatidici reserat penetralia Phoebi.                  70
     Hesperio tantum quantum summotus Eoo
cardine Parnasos gemino petit aethera colle,
mons Phoebo Bromioque sacer, cui numine mixto
Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae.
hoc solum fluctu terras mergente cacumen                  75
eminuit pontoque fuit discrimen et astris.
tu quoque uix summam, seductus ab aequore, rupem
extuleras, unoque iugo, Parnase, latebas.
ultor ibi expulsae, premeret cum uiscera partus,
matris adhuc rudibus Paean Pythona sagittis                  80
explicuit, cum regna Themis tripodasque teneret.
ut uidit Paean uastos telluris hiatus
diuinam spirare fidem uentosque loquaces
exhalare solum, sacris se condidit antris,
incubuitque adyto uates ibi factus Apollo.                  85
     quis latet hic superum? quod numen ab aethere pressum
dignatur caecas inclusum habitare cauernas?
quis terram caeli patitur deus, omnia cursus
aeterni secreta tenens mundoque futuri
conscius, ac populis sese proferre paratus                  90
contactumque ferens hominis, magnusque potensque,
siue canit fatum seu, quod iubet ille canendo,
fit fatum? forsan, terris inserta regendis
aere libratum uacuo quae sustinet orbem,
totius pars magna Iouis Cirrhaea per antra                  95
exit et aetherio trahitur conexa Tonanti.
hoc ubi uirgineo conceptum est pectore numen,
humanam feriens animam sonat oraque uatis
soluit, ceu Siculus flammis urguentibus Aetnam
undat apex, Campana fremens ceu saxa uaporat                   100
conditus Inarimes aeterna mole Typhoeus.
     hoc tamen expositum cunctis nullique negatum
numen ab humani solum se labe furoris
uindicat. haud illic tacito mala uota susurro
concipiunt, nam fixa canens mutandaque nulli                  105
mortales optare uetat; iustisque benignus
saepe dedit sedem totas mutantibus urbes,
ut Tyriis, dedit ille minas inpellere belli,
ut Salaminiacum meminit mare; sustulit iras
telluris sterilis monstrato fine, resoluit                  110
aera tabificum. non ullo saecula dono
nostra carent maiore deum, quam Delphica sedes
quod siluit, postquam reges timuere futura
et superos uetuere loqui. nec uoce negata
Cirrhaeae maerent uates, templique fruuntur                  115
iustitio. nam, siqua deus sub pectora uenit,
numinis aut poena est mors inmatura recepti
aut pretium; quippe stimulo fluctuque furoris
conpages humana labat, pulsusque deorum
concutiunt fragiles animas. sic tempore longo                  120
inmotos tripodas uastaeque silentia rupis
Appius Hesperii scrutator ad ultima fati
sollicitat. iussus sedes laxare uerendas
antistes pauidamque deis inmittere uatem
Castalios circum latices nemorumque recessus                  125
Phemonoen errore uagam curisque uacantem
corripuit cogitque fores inrumpere templi.
limine terrifico metuens consistere Phoebas
absterrere ducem noscendi ardore futura
cassa fraude parat. 'quid spes' ait 'inproba ueri                   130
te, Romane, trahit? muto Parnasos hiatu
conticuit pressitque deum, seu spiritus istas
destituit fauces mundique in deuia uersum
duxit iter, seu, barbarica cum lampade Python
arsit, in inmensas cineres abiere cauernas                  135
et Phoebi tenuere uiam, seu sponte deorum
Cirrha silet farique sat est arcana futuri
carmina longaeuae uobis conmissa Sibyllae,
seu Paean solitus templis arcere nocentis,
ora quibus soluat, nostro non inuenit aeuo.'                  140
     uirginei patuere doli, fecitque negatis
numinibus metus ipse fidem. tum torta priores
stringit uitta comas, crinesque in terga solutos
candida Phocaica conplectitur infula lauro.
haerentem dubiamque premens in templa sacerdos                  145
inpulit. illa pauens adyti penetrale remoti
fatidicum prima templorum in parte resistit
atque deum simulans sub pectore ficta quieto
uerba refert, nullo confusae murmure uocis
instinctam sacro mentem testata furore,                  150
haud aeque laesura ducem cui falsa canebat
quam tripodas Phoebique fidem. non rupta trementi
uerba sono nec uox antri conplere capacis
sufficiens spatium nulloque horrore comarum
excussae laurus inmotaque limina templi                  155
securumque nemus ueritam se credere Phoebo
prodiderant. sensit tripodas cessare furensque
Appius 'et nobis meritas dabis, impia, poenas
et superis, quos fingis,' ait 'nisi mergeris antris
deque orbis trepidi tanto consulta tumultu                   160
desinis ipsa loqui'. tandem conterrita uirgo
confugit ad tripodas uastisque adducta cauernis
haesit et insueto concepit pectore numen,
quod non exhaustae per tot iam saecula rupis
spiritus ingessit uati; tandemque potitus                  165
pectore Cirrhaeo non umquam plenior artus
Phoebados inrupit Paean mentemque priorem
expulit atque hominem toto sibi cedere iussit
pectore. bacchatur demens aliena per antrum
colla ferens, uittasque dei Phoebeaque serta                  170
erectis discussa comis per inania templi
ancipiti ceruice rotat spargitque uaganti
obstantis tripodas magnoque exaestuat igne
iratum te, Phoebe, ferens. nec uerbere solo
uteris et stimulis flammasque in uiscera mergis:                  175
accipit et frenos, nec tantum prodere uati
quantum scire licet. uenit aetas omnis in unam
congeriem, miserumque premunt tot saecula pectus,
tanta patet rerum series, atque omne futurum
nititur in lucem, uocemque petentia fata                  180
luctantur; non prima dies, non ultima mundi,
non modus Oceani, numerus non derat harenae.
qualis in Euboico uates Cumana recessu
indignata suum multis seruire furorem
gentibus ex tanta fatorum strage superba                  185
excerpsit Romana manu, sic plena laborat
Phemonoe Phoebo, dum te, consultor operti
Castalia tellure dei, uix inuenit, Appi,
inter fata diu quaerens tam magna latentem.
spumea tum primum rabies uaesana per ora                  190
effluit et gemitus et anhelo clara meatu
murmura, tum maestus uastis ululatus in antris
extremaeque sonant domita iam uirgine uoces:
'effugis ingentes, tanti discriminis expers,
bellorum, Romane, minas, solusque quietem                  195
Euboici uasta lateris conualle tenebis'.
cetera suppressit faucesque obstruxit Apollo.
     custodes tripodes fatorum arcanaque mundi
tuque, potens ueri Paean nullumque futuri
a superis celate diem, suprema ruentis                  200
imperii caesosque duces et funera regum
et tot in Hesperio conlapsas sanguine gentis
cur aperire times? an nondum numina tantum
decreuere nefas et adhuc dubitantibus astris
Pompei damnare caput tot fata tenentur?                  205
uindicis an gladii facinus poenasque furorum
regnaque ad ultores iterum redeuntia Brutos,
ut peragat fortuna, taces? tum pectore uatis
inpactae cessere fores, expulsaque templis
prosiluit; perstat rabies, nec cuncta locutae                  210
quem non emisit, superest deus. illa feroces
torquet adhuc oculos totoque uagantia caelo
lumina, nunc uoltu pauido, nunc torua minaci;
stat numquam facies; rubor igneus inficit ora
liuentisque genas; nec, qui solet esse timenti,                  215
terribilis sed pallor inest; nec fessa quiescunt
corda, sed, ut tumidus Boreae post flamina pontus
rauca gemit, sic muta leuant suspiria uatem.
dumque a luce sacra, qua uidit fata, refertur
ad uolgare iubar mediae uenere tenebrae.                  220
inmisit Stygiam Paean in uiscera Lethen,
quae raperet secreta deum. tum pectore uerum
fugit et ad Phoebi tripodas rediere futura,
uixque refecta cadit. nec te uicinia leti
territat ambiguis frustratum sortibus, Appi;                  225
iure sed incerto mundi subsidere regnum
Chalcidos Euboicae uana spe rapte parabas.
heu demens, nullum belli sentire fragorem,
tot mundi caruisse malis, praestare deorum
excepta quis Morte potest? secreta tenebis                   230
litoris Euboici memorando condite busto,
qua maris angustat fauces saxosa Carystos
et, tumidis infesta colit quae numina, Rhamnus,
artatus rapido feruet qua gurgite pontus
Euripusque trahit, cursum mutantibus undis,                  235
Chalcidicas puppes ad iniquam classibus Aulin.
     interea domitis Caesar remeabat Hiberis
uictrices aquilas alium laturus in orbem,
cum prope fatorum tantos per prospera cursus
auertere dei. nullo nam Marte subactus                  240
intra castrorum timuit tentoria ductor
perdere successus scelerum, cum paene fideles
per tot bella manus satiatae sanguine tandem
destituere ducem, seu maesto classica paulum
intermissa sono claususque et frigidus ensis                  245
expulerat belli furias, seu, praemia miles
dum maiora petit, damnat causamque ducemque
et scelere inbutos etiamnunc uenditat enses.
haud magis expertus discrimine Caesar in ullo est
quam non e stabili tremulo sed culmine cuncta                  250
despiceret staretque super titubantia fultus.
tot raptis truncus manibus gladioque relictus
paene suo, qui tot gentis in bella trahebat,
scit non esse ducis strictos sed militis enses.
non pauidum iam murmur erat nec pectore tecto                  255
ira latens; nam quae dubias constringere mentes
causa solet, dum quisque pauet, quibus ipse timori est,
seque putat solum regnorum iniusta grauari,
haud retinet. quippe ipsa metus exsoluerat audax
turba suos: quidquid multis peccatur inultum est.                  260
effudere minas. 'liceat discedere, Caesar,
a rabie scelerum. quaeris terraque marique
his ferrum iugulis animasque effundere uiles
quolibet hoste paras; partem tibi Gallia nostri
eripuit, partem duris Hispania bellis,                  265
pars iacet Hesperia, totoque exercitus orbe
te uincente perit. terris fudisse cruorem
quid iuuat Arctois Rhodano Rhenoque subactis?
tot mihi pro bellis bellum ciuile dedisti.
cepimus expulso patriae cum tecta senatu,                  270
quos hominum uel quos licuit spoliare deorum?
imus in omne nefas manibus ferroque nocentes,
paupertate pii. finis quis quaeritur armis?
quid satis est, si Roma parum est? iam respice canos
inualidasque manus et inanis cerne lacertos.                  275
usus abit uitae, bellis consumpsimus aeuum:
ad mortem dimitte senes. en inproba uota:
non duro liceat morientia caespite membra
ponere, non anima galeam fugiente ferire
atque oculos morti clausuram quaerere dextram,                  280
coniugis inlabi lacrimis, unique paratum
scire rogum; liceat morbis finire senectam;
sit praeter gladios aliquod sub Caesare fatum.
quid uelut ignaros ad quae portenta paremur
spe trahis? usque adeo soli ciuilibus armis                  285
nescimus cuius sceleris sit maxima merces?
nil actum est bellis, si nondum conperit istas
omnia posse manus. nec fas nec uincula iuris
hoc audere uetant: Rheni mihi Caesar in undis
dux erat, hic socius; facinus quos inquinat aequat.                  290
adde quod ingrato meritorum iudice uirtus
nostra perit: quidquid gerimus fortuna uocatur.
nos fatum sciat esse suum. licet omne deorum
obsequium speres, irato milite, Caesar,
pax erit.' haec fatus totis discurrere castris                  295
coeperat infestoque ducem deposcere uoltu.
sic eat, o superi: quando pietasque fidesque
destituunt moresque malos sperare relictum est,
finem ciuili faciat discordia bello.
     quem non ille ducem potuit terrere tumultus?                  300
fata sed in praeceps solitus demittere Caesar
fortunamque suam per summa pericula gaudens
exercere uenit; nec dum desaeuiat ira
expectat: medios properat temptare furores.
non illis urbes spoliandaque templa negasset                  305
Tarpeiamque Iouis sedem matresque senatus
passurasque infanda nurus. uult omnia certe
a se saeua peti, uult praemia Martis amari;
militis indomiti tantum mens sana timetur.
non pudet, heu, Caesar, soli tibi bella placere                  310
iam manibus damnata tuis? hos ante pigebit
sanguinis? his ferri graue ius erit, ipse per omne
fasque nefasque rues? lassare et disce sine armis
posse pati; liceat scelerum tibi ponere finem.
saeue, quid insequeris? quid iam nolentibus instas?                  315
bellum te ciuile fugit. stetit aggere fulti
caespitis intrepidus uoltu meruitque timeri
non metuens, atque haec ira dictante profatur:
'qui modo in absentem uoltu dextraque furebas,
miles, habes nudum promptumque ad uolnera pectus.                  320
hic fuge, si belli finis placet, ense relicto.
detegit inbelles animas nil fortiter ausa
seditio tantumque fugam meditata iuuentus
ac ducis inuicti rebus lassata secundis.
uadite meque meis ad bella relinquite fatis.                  325
inuenient haec arma manus, uobisque repulsis
tot reddet Fortuna uiros quot tela uacabunt.
anne fugam Magni tanta cum classe secuntur
Hesperiae gentes, nobis uictoria turbam
non dabit, inpulsi tantum quae praemia belli                  330
auferat et uestri rapta mercede laboris
lauriferos nullo comitetur uolnere currus?
uos despecta senes exhaustaque sanguine turba
cernetis nostros iam plebs Romana triumphos.
Caesaris an cursus uestrae sentire putatis                  335
damnum posse fugae? ueluti, si cuncta minentur
flumina quos miscent pelago subducere fontes,
non magis ablatis umquam descenderit aequor,
quam nunc crescit, aquis. an uos momenta putatis
ulla dedisse mihi? numquam sic cura deorum                  340
se premet, ut uestrae morti uestraeque saluti
fata uacent: procerum motus haec cuncta secuntur;
humanum paucis uiuit genus. orbis Hiberi
horror et Arctoi nostro sub nomine miles
Pompeio certe fugeres duce. fortis in armis                  345
Caesareis Labienus erat: nunc transfuga uilis
cum duce praelato terras atque aequora lustrat.
nec melior mihi uestra fides, si bella nec hoste
nec duce me geritis. quisquis mea signa relinquens
non Pompeianis tradit sua partibus arma,                  350
hic numquam uult esse meus. sunt ista profecto
curae castra deis, qui me committere tantis
non nisi mutato uoluerunt milite bellis.
heu, quantum Fortuna umeris iam pondere fessis
amolitur onus! sperantis omnia dextras                  355
exarmare datur, quibus hic non sufficit orbis:
iam certe mihi bella geram. discedite castris,
tradite nostra uiris ignaui signa Quirites.
at paucos, quibus haec rabies auctoribus arsit,
non Caesar sed poena tenet. procumbite terra                  360
infidumque caput feriendaque tendite colla.
et tu, quo solo stabunt iam robore castra,
tiro rudis, specta poenas et disce ferire,
disce mori.' tremuit saeua sub uoce minantis
uolgus iners, unumque caput tam magna iuuentus                  365
priuatum factura timet, uelut ensibus ipsis
imperet inuito moturus milite ferrum.
ipse pauet ne tela sibi dextraeque negentur
ad scelus hoc Caesar: uicit patientia saeui
spem ducis, et iugulos, non tantum praestitit ensis.                  370
nil magis adsuetas sceleri quam perdere mentis
atque perire tenet. tam diri foederis ictu
parta quies, poenaque redit placata iuuentus.
     Brundisium decumis iubet hanc attingere castris
et cunctas reuocare rates quas auius Hydrus                  375
antiquosque Taras secretaque litora Leucae,
quas recipit Salpina palus et subdita Sipus
montibus, Ausoniam qua torquens frugifer oram
Delmatico Boreae Calabroque obnoxius Austro
Apulus Hadriacas exit Garganus in undas.                  380
ipse petit trepidam tutus sine milite Romam
iam doctam seruire togae, populoque precanti
scilicet indulgens summo dictator honori
contigit et laetos fecit se consule fastos.
namque omnis uoces, per quas iam tempore tanto                  385
mentimur dominis, haec primum repperit aetas
qua, sibi ne ferri ius ullum, Caesar, abesset,
Ausonias uoluit gladiis miscere secures
addidit et fasces aquilis et nomen inane
imperii rapiens signauit tempora digna                  390
maesta nota; nam quo melius Pharsalicus annus
consule notus erit? fingit sollemnia Campus
et non admissae dirimit suffragia plebis
decantatque tribus et uana uersat in urna.
nec caelum seruare licet: tonat augure surdo,                  395
et laetae iurantur aues bubone sinistro.
inde perit primum quondam ueneranda potestas
iuris inops; tantum careat ne nomine tempus
menstruus in fastos distinguit saecula consul.
nec non Iliacae numen quod praesidet Albae,                  400
haud meritum Latio sollemnia sacra subacto,
uidit flammifera confectas nocte Latinas.
     inde rapit cursus et, quae piger Apulus arua
deseruit rastris et inerti tradidit herbae,
ocior et caeli flammis et tigride feta                  405
transcurrit, curuique tenens Minoia tecta
Brundisii clausas uentis brumalibus undas
inuenit et pauidas hiberno sidere classes.
turpe duci uisum rapiendi tempora belli
in segnes exisse moras, portuque teneri                  410
dum pateat tutum uel non felicibus aequor.
expertis animos pelagi sic robore conplet:
'fortius hiberni flatus caelumque fretumque,
cum cepere, tenent, quam quos incumbere certos
perfida nubiferi uetat inconstantia ueris.                  415
nec maris anfractus lustrandaque litora nobis,
sed recti fluctus soloque Aquilone secandi.
hic utinam summi curuet carchesia mali
incumbatque furens et Graia ad moenia perflet,
ne Pompeiani Phaeacum e litore toto                  420
languida iactatis conprendant carbasa remis.
rumpite quae retinent felices uincula proras:
iam dudum nubes et saeuas perdimus undas.'
     sidera prima poli Phoebo labente sub undas
exierant et luna suas iam fecerat umbras,                  425
cum pariter soluere rates, totosque rudentes
laxauere sinus et flexo nauita cornu
obliquat laeuo pede carbasa summaque pandens
sipara uelorum perituras colligit auras.
uix primum leuior propellere lintea uentus                  430
incipit exiguumque tument, et reddita malo
in mediam cecidere ratem, terraque relicta
non ualet ipsa sequi puppes quae uexerat aura.
aequora lenta iacent, alto torpore ligatae
pigrius inmotis haesere paludibus undae.                  435
sic stat iners Scythicas astringens Bosporos undas,
cum glacie retinente fretum non inpulit Hister,
inmensumque gelu tegitur mare; conprimit unda
deprendit quascumque rates, nec peruia uelis
aequora frangit eques, fluctuque latente sonantem                  440
orbita migrantis scindit Maeotida Bessi.
saeua quies pelagi, maestoque ignaua profundo
stagna iacentis aquae; ueluti deserta regente
aequora natura cessant, pontusque uetustas
oblitus seruare uices non commeat aestu,                  445
non horrore tremit, non solis imagine uibrat.
casibus innumeris fixae patuere carinae.
illinc infestae classes et inertia tonsis
aequora moturae, grauis hinc languore profundi
obsessis uentura fames. noua uota timori                  450
sunt inuenta nouo, fluctus nimiasque precari
uentorum uires, dum se torpentibus unda
excutiat stagnis et sit mare. nubila nusquam
undarumque minae; caelo languente fretoque
naufragii spes omnis abit. sed nocte fugata                  455
laesum nube dies iubar extulit imaque sensim
concussit pelagi mouitque Ceraunia nautis.
inde rapi coepere rates atque aequora classem
curua sequi, quae iam uento fluctuque secundo
lapsa Palaestinas uncis confixit harenas.                  460
     prima duces iunctis uidit consistere castris
tellus, quam uolucer Genusus, quam mollior Hapsus
circumeunt ripis. Hapso gestare carinas
causa palus, leni quam fallens egerit unda;
at Genusum nunc sole niues nunc imbre solutae                  465
praecipitant. neuter longo se gurgite lassat,
sed minimum terrae uicino litore nouit.
hoc fortuna loco tantae duo nomina famae
conposuit, miserique fuit spes inrita mundi
posse duces parua campi statione diremptos                  470
admotum damnare nefas; nam cernere uoltus
et uoces audire datur, multosque per annos
dilectus tibi, Magne, socer post pignora tanta,
sanguinis infausti subolem mortemque nepotum,
te nisi Niliaca propius non uidit harena.                  475
     Caesaris attonitam miscenda ad proelia mentem
ferre moras scelerum partes iussere relictae.
ductor erat cunctis audax Antonius armis
iam tum ciuili meditatus Leucada bello.
illum saepe minis Caesar precibusque morantem                  480
euocat. 'o mundi tantorum causa laborum,
quid superos et fata tenes? sunt cetera cursu
acta meo, summam rapti per prospera belli
te poscit fortuna manum. non rupta uadosis
Syrtibus incerto Libye nos diuidit aestu.                  485
numquid inexperto tua credimus arma profundo
inque nouos traheris casus? ignaue, uenire
te Caesar, non ire iubet. prior ipse per hostes
percussi medios alieni iuris harenas:
tu mea castra times? pereuntia tempora fati                  490
conqueror, in uentos inpendo uota fretumque.
ne retine dubium cupientis ire per aequor:
si bene nota mihi est, ad Caesaris arma iuuentus
naufragio uenisse uolet. iam uoce doloris
utendum est: non ex aequo diuisimus orbem;                  495
Epirum Caesarque tenet totusque senatus,
Ausoniam tu solus habes.' his terque quaterque
uocibus excitum postquam cessare uidebat,
dum se desse deis ac non sibi numina credit,
sponte per incautas audet temptare tenebras                  500
quod iussi timuere fretum, temeraria prono
expertus cessisse deo, fluctusque uerendos
classibus exigua sperat superare carina.
     soluerat armorum fessas nox languida curas,
parua quies miseris, in quorum pectora somno                  505
dat uires fortuna minor; iam castra silebant,
tertia iam uigiles commouerat hora secundos:
Caesar sollicito per uasta silentia gressu
uix famulis audenda parat, cunctisque relictis
sola placet Fortuna comes. tentoria postquam                  510
egressus uigilum somno cedentia membra
transsiluit questus tacite, quod fallere posset,
litora curua legit, primisque inuenit in undis
rupibus exesis haerentem fune carinam.
rectorem dominumque ratis secura tenebat                  515
haud procul inde domus, non ullo robore fulta
sed sterili iunco cannaque intexta palustri
et latus inuersa nudum munita phaselo.
haec Caesar bis terque manu quassantia tectum
limina commouit. molli consurgit Amyclas                  520
quem dabat alga toro. 'quisnam mea naufragus' inquit
'tecta petit, aut quem nostrae fortuna coegit
auxilium sperare casae?' sic fatus ab alto
aggere iam tepidae sublato fune fauillae
scintillam tenuem commotos pauit in ignes,                  525
securus belli: praedam ciuilibus armis
scit non esse casas. o uitae tuta facultas
pauperis angustique lares! o munera nondum
intellecta deum! quibus hoc contingere templis
aut potuit muris, nullo trepidare tumultu                  530
Caesarea pulsante manu? tum poste recluso
dux ait 'expecta uotis maiora modestis
spesque tuas laxa, iuuenis: si iussa secutus
me uehis Hesperiam, non ultra cuncta carinae
debebis manibusque <inportunamue fereris                  535
pauperiem deflens> inopem duxisse senectam.                  535a
ne cessa praebere deo tua fata uolenti
angustos opibus subitis inplere penates.'
sic fatur, quamquam plebeio tectus amictu,
indocilis priuata loqui. tum pauper Amyclas
'multa quidem prohibent nocturno credere ponto.                  540
nam sol non rutilas deduxit in aequora nubes
concordesque tulit radios: Noton altera Phoebi,
altera pars Borean diducta luce uocabat.
orbe quoque exhaustus medio languensque recessit
spectantis oculos infirmo lumine passus.                  545
lunaque non gracili surrexit lucida cornu
aut orbis medii puros exesa recessus,
nec duxit recto tenuata cacumina cornu,
uentorumque notam rubuit; tum lurida pallens
ora tulit uoltu sub nubem tristis ituro.                  550
sed mihi nec motus nemorum nec litoris ictus
nec placet incertus qui prouocat aequora delphin,
aut siccum quod mergus amat, quodque ausa uolare
ardea sublimis pinnae confisa natanti,
quodque caput spargens undis, uelut occupet imbrem,                  555
instabili gressu metitur litora cornix.
sed, si magnarum poscunt discrimina rerum,
haud dubitem praebere manus: uel litora tangam
iussa, uel hoc potius pelagus flatusque negabunt.'
haec fatur, soluensque ratem dat carbasa uentis;                  560
ad quorum motus non solum lapsa per altum
aera dispersos traxere cadentia sulcos
sidera, sed summis etiam quae fixa tenentur
astra polis sunt uisa quati. niger inficit horror
terga maris, longo per multa uolumina tractu                  565
aestuat unda minax, flatusque incerta futuri
turbida testantur conceptos aequora uentos.
tum rector trepidae fatur ratis 'aspice saeuum
quanta paret pelagus: Zephyros intendat an Austros
incertum est; puppem dubius ferit undique pontus.                  570
nubibus et caelo Notus est; si murmura ponti
consulimus, Cori ueniet mare. gurgite tanto
nec ratis Hesperias tanget nec naufragus oras:
desperare uiam et uetitos conuertere cursus
sola salus. liceat uexata litora puppe                   575
prendere, ne longe nimium sit proxima tellus.'
     fisus cuncta sibi cessura pericula Caesar
'sperne minas' inquit 'pelagi uentoque furenti
trade sinum. Italiam si caelo auctore recusas
me pete. sola tibi causa est haec iusta timoris,                  580
uectorem non nosse tuum, quem numina numquam
destituunt, de quo male tunc fortuna meretur
cum post uota uenit. medias perrumpe procellas
tutela secure mea. caeli iste fretique,
non puppis nostrae labor est: hanc Caesare pressam                  585
a fluctu defendet onus. nec longa furori
uentorum saeuo dabitur mora: proderit undis
ista ratis. ne flecte manum, fuge proxima uelis
litora; tum Calabro portu te crede potitum
cum iam non poterit puppi nostraeque saluti                  590
altera terra dari. quid tanta strage paretur
ignoras: quaerit pelagi caelique tumultu
quod praestet Fortuna mihi.' non plura locuto
auolsit laceros percussa puppe rudentis
turbo rapax fragilemque super uolitantia malum                  595
uela tulit; sonuit uictis conpagibus alnus.
     inde ruunt toto concita pericula mundo.
primus ab oceano caput exeris Atlanteo,
Core, mouens aestus. iam te tollente furebat
pontus et in scopulos totas erexerat undas:                  600
occurrit gelidus Boreas pelagusque retundit,
et dubium pendet, uento cui concidat, aequor.
sed Scythici uicit rabies Aquilonis et undas
torsit et abstrusas penitus uada fecit harenas.
nec perfert pontum Boreas ad saxa, suumque                  605
in fluctus Cori frangit mare, motaque possunt
aequora subductis etiam concurrere uentis.
non Euri cessasse minas, non imbribus atrum
Aeolii iacuisse Notum sub carcere saxi
crediderim; cunctos solita de parte ruentis                  610
defendisse suas uiolento turbine terras,
sic pelagus mansisse loco. nam priua procellis
aequora rapta ferunt; Aegaeas transit in undas
Tyrrhenum, sonat Ionio uagus Hadria ponto.
a quotiens frustra pulsatos aequore montis                  615
obruit ille dies! quam celsa cacumina pessum
tellus uicta dedit! non ullo litore surgunt
tam ualidi fluctus, alioque ex orbe uoluti
a magno uenere mari, mundumque coercens
monstriferos agit unda sinus. sic rector Olympi                  620
cuspide fraterna lassatum in saecula fulmen
adiuuit, regnoque accessit terra secundo,
cum mare conuoluit gentes, cum litora Tethys
noluit ulla pati caelo contenta teneri.
tum quoque tanta maris moles creuisset in astra                  625
ni superum rector pressisset nubibus undas.
non caeli nox illa fuit: latet obsitus aer
infernae pallore domus nimbisque grauatus
deprimitur, fluctusque in nubibus accipit imbrem.
lux etiam metuenda perit, nec fulgura currunt                  630
clara, sed obscurum nimbosus dissilit aer.
tum superum conuexa tremunt atque arduus axis
intonuit motaque poli conpage laborant.
extimuit natura chaos; rupisse uidentur
concordes elementa moras rursusque redire                  635
nox manes mixtura deis. spes una salutis,
quod tanta mundi nondum periere ruina.
quantum Leucadio placidus de uertice pontus
despicitur, tantum nautae uidere trementes
fluctibus e summis praeceps mare; cumque tumentes                  640
rursus hiant undae uix eminet aequore malus.
nubila tanguntur uelis et terra carina.
nam pelagus, qua parte sedet, non celat harenas
exhaustum in cumulos, omnisque in fluctibus unda est.
artis opem uicere metus, nescitque magister                  645
quam frangat, cui cedat aquae. discordia ponti
succurrit miseris, fluctusque euertere puppem
non ualet in fluctum: uictum latus unda repellens
erigit, atque omni surgit ratis ardua uento.
non humilem Sasona uadis [non litora curuae                  650
Thessaliae saxosa pauent] oraeque malignos
Ambraciae portus, scopulosa Ceraunia nautae
summa timent. credit iam digna pericula Caesar
fatis esse suis. 'quantusne euertere' dixit
'me superis labor est, parua quem puppe sedentem                  655
tam magno petiere mari! si gloria leti
est pelago donata mei bellisque negamur,
intrepidus quamcumque datis mihi, numina, mortem
accipiam. licet ingentis abruperit actus
festinata dies fatis, sat magna peregi.                  660
Arctoas domui gentes, inimica subegi
arma metu, uidit Magnum mihi Roma secundum,
iussa plebe tuli fasces per bella negatos;
nulla meis aberit titulis Romana potestas,
nec sciet hoc quisquam nisi tu, quae sola meorum                  665
conscia uotorum es, me, quamuis plenus honorum
et dictator eam Stygias et consul ad umbras,
priuatum, Fortuna, mori. mihi funere nullo
est opus, o superi: lacerum retinete cadauer
fluctibus in mediis, desint mihi busta rogusque,                  670
dum metuar semper terraque expecter ab omni.'
haec fatum decumus, dictu mirabile, fluctus
inualida cum puppe leuat, nec rursus ab alto
aggere deiecit pelagi sed pertulit unda
scruposisque angusta uacant ubi litora saxis                  675
inposuit terrae. pariter tot regna, tot urbes
fortunamque suam tacta tellure recepit.
     sed non tam remeans Caesar iam luce propinqua
quam tacita sua castra fuga comitesque fefellit.
circumfusa duci fleuit gemituque suorum                  680
et non ingratis incessit turba querellis.
'quo te, dure, tulit uirtus temeraria, Caesar,
aut quae nos uiles animas in fata relinquens
inuitis spargenda dabas tua membra procellis?
cum tot in hac anima populorum uita salusque                  685
pendeat et tantus caput hoc sibi fecerit orbis,
saeuitia est uoluisse mori. nullusne tuorum
emeruit comitum fatis non posse superstes
esse tuis? cum te raperet mare, corpora segnis
nostra sopor tenuit. pudet, heu! tibi causa petendae                  690
haec fuit Hesperiae, uisum est quod mittere quemquam
tam saeuo crudele mari. sors ultima rerum
in dubios casus et prona pericula morti
praecipitare solet: mundi iam summa tenentem
permisisse mari tantum! quid numina lassas?                  695
sufficit ad fatum belli fauor iste laborque
Fortunae, quod te nostris inpegit harenis?
hine usus placuere deum, non rector ut orbis
nec dominus rerum, sed felix naufragus esses?'
talia iactantis discussa nocte serenus                  700
oppressit cum sole dies, fessumque tumentis
conposuit pelagus uentis patientibus undas.
     nec non Hesperii lassatum fluctibus aequor
ut uidere duces, purumque insurgere caelo
fracturum pelagus Borean, soluere carinas.                  705
quas uentus doctaeque pari moderamine dextrae
permixtas habuere diu, latumque per aequor,
ut terrestre, coit consertis puppibus agmen.
sed nox saeua modum uenti uelique tenorem
eripuit nautis excussitque ordine puppes.                  710
Strymona sic gelidum bruma pellente relinquunt
poturae te, Nile, grues, primoque uolatu
effingunt uarias casu monstrante figuras;
mox, ubi percussit tensas Notus altior alas,
confusos temere inmixtae glomerantur in orbes,                  715
et turbata perit dispersis littera pinnis.
cum primum redeunte die uiolentior aer
puppibus incubuit Phoebeo concitus ortu,
praetereunt frustra temptati litora Lissi
Nymphaeumque tenent: nudas Aquilonibus undas                  720
succedens Boreae iam portum fecerat Auster.
     undique conlatis in robur Caesaris armis
summa uidens duri Magnus discrimina Martis
iam castris instare suis seponere tutum
coniugii decreuit onus Lesboque remota                  725
te procul a saeui strepitu, Cornelia, belli
occulere. heu, quantum mentes dominatur in aequas
iusta Venus! dubium trepidumque ad proelia, Magne,
te quoque fecit amor; quod nolles stare sub ictu
fortunae quo mundus erat Romanaque fata,                  730
coniunx sola fuit. mentem iam uerba paratam
destituunt, blandaeque iuuat uentura trahentem
indulgere morae et tempus subducere fatis.
nocte sub extrema pulso torpore quietis
dum fouet amplexu grauidum Cornelia curis                  735
pectus et auersi petit oscula grata mariti,
umentis mirata genas percussaque caeco
uolnere non audet flentem deprendere Magnum.
ille gemens 'non nunc uita mihi dulcior,' inquit
'cum taedet uitae, laeto sed tempore, coniunx,                  740
uenit maesta dies et quam nimiumque parumque
distulimus; iam totus adest in proelia Caesar.
cedendum est bellis, quorum tibi tuta latebra
Lesbos erit. desiste preces temptare: negaui
iam mihi. non longos a me patiere recessus;                  745
praecipites aderunt casus: properante ruina
summa cadunt. satis est audisse pericula Magni;
meque tuus decepit amor, ciuilia bella
si spectare potes. nam me iam Marte parato
securos cepisse pudet cum coniuge somnos,                  750
eque tuo, quatiunt miserum cum classica mundum,
surrexisse sinu. uereor ciuilibus armis
Pompeium nullo tristem committere damno.
tutior interea populis et tutior omni
rege late, positamque procul fortuna mariti                  755
non tota te mole premat. si numina nostras
inpulerint acies, maneat pars optima Magni,
sitque mihi, si fata prement uictorque cruentus,
quo fugisse uelim.' uix tantum infirma dolorem
cepit, et attonito cesserunt pectore sensus.                  760
tandem uox maestas potuit proferre querellas.
'nil mihi de fatis thalami superisque relictum est,
Magne, queri: nostros non rumpit funus amores
nec diri fax summa rogi, sed sorte frequenti
plebeiaque nimis careo dimissa marito.                   765
hostis ad aduentum rumpamus foedera taedae,
placemus socerum. sic est tibi cognita, Magne,
nostra fides? credisne aliquid mihi tutius esse
quam tibi? non olim casu pendemus ab uno?
fulminibus me, saeue, iubes tantaeque ruinae                  770
absentem praestare caput? secura uidetur
sors tibi, cum facias etiamnunc uota, perisse?
ut nolim seruire malis sed morte parata
te sequar ad manes, feriat dum maesta remotas
fama procul terras, uiuam tibi nempe superstes.                  775
adde quod adsuescis fatis tantumque dolorem,
crudelis, me ferre doces. ignosce fatenti,
posse pati timeo. quod si sunt uota, deisque
audior, euentus rerum sciet ultima coniunx.
sollicitam rupes iam te uictore tenebunt,                  780
et puppem quae fata feret tam laeta timebo.
nec soluent audita metus mihi prospera belli,
cum uacuis proiecta locis a Caesare possim
uel fugiente capi. notescent litora clari
nominis exilio, positaque ibi coniuge Magni                  785
quis Mytilenaeas poterit nescire latebras?
hoc precor extremum: si nil tibi uicta relinquent
tutius arma fuga, cum te commiseris undis,
quolibet infaustam potius deflecte carinam:
litoribus quaerere meis.' sic fata relictis                  790
exiluit stratis amens tormentaque nulla
uult differre mora. non maesti pectora Magni
sustinet amplexu dulci, non colla tenere,
extremusque perit tam longi fructus amoris,
praecipitantque suos luctus, neuterque recedens                  795
sustinuit dixisse uale, uitamque per omnem
nulla fuit tam maesta dies; nam cetera damna
durata iam mente malis firmaque tulerunt.
     labitur infelix manibusque excepta suorum
fertur ad aequoreas, ac se prosternit, harenas,                  800
litoraque ipsa tenet, tandemque inlata carinaest.
non sic infelix patriam portusque reliquit
Hesperios, saeui premerent cum Caesaris arma.
fida comes Magni uadit duce sola relicto
Pompeiumque fugit. quae nox tibi proxima uenit,                  805
insomnis; uiduo tum primum frigida lecto
atque insueta quies uni, nudumque marito
non haerente latus. somno quam saepe grauata
deceptis uacuum manibus conplexa cubile est
atque oblita fugae quaesiuit nocte maritum!                  810
nam quamuis flamma tacitas urente medullas
non iuuat in toto corpus iactae cubili:
seruatur pars illa tori. caruisse timebat
Pompeio; sed non superi tam laeta parabant:
instabat miserae, Magnum quae redderet, hora.