Materiae controversiarum sunt duae, finis et locus. Harum
alterutra continetur quidquid ex agro disconvenit. sed quoniam in his quoque
partibus singulae controversiae diversas habent condiciones, proprie sunt
nominandae. Vt potui ergo conprehendere, genera sunt controversiarum XV:
de positione terminorum, de rigore, de fine, de loco, de modo, de proprietate,
de possessione, de alluvione, de iure territorii, de subsicivis, de locis
publicis, de locis sacris et religiosis, de aqua pluvia arcenda, de itineribus.
De positione terminorum controversia est inter duos pluresve
vicinos: inter duos, an rigore sit ceterorum sive ratione[s]; inter plures,
trifinium faciat an quadrifinium. de horum <posit>ione cum constitit
mensori, si secundum proximi temporis possessionem non conveniunt, diversas
attiguis possessoribus faciunt controversias, et ab integro alius forte
de loco alius de fine litigat.
De rigore controversia est finitimae condicionis, quotiens
inter duos pluresve terminos ordinatos sive quae alia signa secundum legem
Mamiliam intra quinque pedes agitur.
De fine similis est controversia [nec dubium est quin
supra de finis condicione dixerim]; nam et eadem lege continetur et de
quinque pedum agitur latitudin<e>, sed de fine, quidquid per flexus,
quibus arcifinii agri continentur, ut per extrema <a>rui aut promuntoria
aut summa montium aut fluminum cursus aut locorum natura<m> a<g>i<tur>
quam supercilium appellant. De loco controversia est, quidquid excedit
supra scriptam latitudinem, cuius modus a[d] p<e>tente[m] non proponitur.
Haec autem controversia frequenter in arcifiniis agris variorum signorum
demonstrationibus exercetur, ut fossis, fluminibus, arboribus ante missis,
aut culturae discrimine.
De modo controversia est in agro adsignato: agitur enim
de antiquorum nominum propria defensione; ut si L. Titius dextra decimanum
tertium, citra cardinem quartum, acceperit sortis suae partes tres sive
quod huic simile, quartam habeat in quacumque proxima centuria: huic enim
universitati limes finem non facit, etiam si publico itineri serviat. -
Nam et in ceteris agris de modo fit controversia, quotiens [re]promissioni
modus non quadrat.
De proprietate controversia est plerumque, <quom>
ut in Campania cultorum agrorum silvae absunt in montibus ultra quartum
aut quintum forte vicinum. Propterea proprietas ad quos fundos pertinere
debeat dis<p>ut[i]atur. Est et pascuorum proprietas pertinens ad fundos,
sed in commune; propter quod ea conpascua multis locis in Italia communia
appellantur, quibusdam provinciis pro indiviso. -
Nam et per hereditates aut emptiones eius generis controversiae
fiunt, de quibus iure ordinario litigatur. De possessione controversia
est, de qua ad interdictum, hoc est iure ordinario, litigatur.
De alluvione fit controversia fluminum infestatione.
Haec <autem> multas habet condiciones.
De iure territorii controversia est de <his> quae
ad ipsam urbem pertinen<t>, [sive quod intra pomerium eius urbis erit,
quod a privatis operibus optineri non oportebit. Eum dico locum quem nec
ordo nullo iure a publico poterit amovere]. Habet autem condiciones duas,
unam urbani soli, alteram agrestis, quod in tutelam rei fuerit adsignatum
urbanae; [urbani quod operibus publicis datum fuerit aut destinatum]. Huius
soli ius quamvis habita <o>ratione divus Augustus de statu municipiorum
tractaverit, in proximas urbes pervenire dicitur, quarum ex voluntate conditoris
maxima pars finium coloniae est adtributa, aliqua portio moenium extremae
perticae adsignatione inclusa; sicut in Piceno fertur Inter<a>m<na>tium
Prae<t>uttianorum quandam oppidi partem Asculanorum fine circum dari.
[Quod si ad haec revertamur, hoc conciliabulum fuisse fertur et postea
in municipii ius relatum]. - Nam non omnia antiqua municipia habent suum
privilegium. [Quidquid enim ad coloniae municipiive privilegium pertinet,
territorii iuris appellant. Sed si rationem appellationis huius tractemus,
territorium est quidquid hostis terrendi causa constitutum est].
De subsicivis controversia est, quotiens aliqua pars
centuriae sive tota non est adsignata et possidetur. Aut quidquid de extremitate
perticae possessor proximus aliusve detinebit, ad subsicivorum controversiam
pertinebit.
De locis publicis sive populi Romani sive coloniarum
municipiorumve controversia est, quotiens ea loca, quae neque adsignata
neque vendita fuerint <um>quam, aliquis possederit; ut alveum fluminis
veterem populi Romani, quem vis aquae interposita insula <exclusae>
proximi possessoris finibus reliquerit; aut silvas, quas ad populum Romanum
multis locis pertinere ex veteribus instrumentis cognoscimus, ut ex proximo
in Sabinis in monte Mutela. Nam et coloniarum aut municipiorum similis
est condicio, quotiens loca, quae rei publicae data adsignata fuerint,
ab aliis obtinebuntur, ut subsiciva concessa.
De locis relictis et extraclusis controversia est in
agris adsignatis. Relicta autem loca sunt, quae sive locorum iniquitate
sive arbitrio conditoris [relicta] limites non acceperunt. Haec sunt iuris
subsicivorum. Extraclusa loca sunt aeque iuris subsicivorum, quae ultra
limites et <in>tra finitimam lineam erint; finitima autem linea aut
mensuralis est aut aliqua observatione aut terminorum ordine servatur.
Multis enim locis adsignationi agrorum inmanitas superfuit, sicut in Lusitania
finibus Augustinorum.
De locis sacris et religiosis controversiae plurimae
nascuntur, quae iure ordinario finiuntur, nisi si de locorum eorum modo
agitur; ut l<u>corum publicorum in montibus aut aedium, quibus secundum
instrumentum fines restituuntur; similiter locorum religiosorum, quibus
secundum cautiones modus est restituendus. Habe<nt> enim et moesilea
iuris sui hortorum modos circum iacentes aut praescriptum agri finem.
De aquae pluviae transitu controversia est, in qua si
collectus pluvialis aquae transversum secans finem in alterius fundum influit,
et disconvenit, ad ius ordinarium pertinebit: quod si per ordinationem
finis ipsius agitur, exigit mensoris interventum [et controversia tollitur].
De itineribus controversia est quae in arcifiniis agris
iure ordinario finitur, in assignatis mensurarum ratione. Omnes enim limites
secundum legem colonicam itineri publico servire debent: sed multi exigent<e>
ratione per <cl>ivia et confragosa loca eunt, qua iter fieri non potest,
et sunt in usu agrorum eorum locorum, ubi proximus possessor [est], cuius
forte silva limitem detinet, transitum inverecunde denegat, cum itineri
limitem aut locum limitis debeat.
Est et controversiae genus quod ad solum non pertinet,
de arborum fructibus, earum quae in fine sunt sive intra, nec ullam ad
radicem habent controversiam, quotiens inclinatae in alterutram partem
fructum iactaverunt, inter adfines mo<u>ent disputationem.
Frontinus | The Latin Library | The Classics Homepage |