PRAEFATIO
Paschales quicumque dapes conviva requiris,
Dignatus nostris accubitare toris,
Pone supercilium si te cognoscis amicum,
Nec quaeras opus hic codicis artificis:
Sed modicae contentus adi sollemnia mensae 5
Plusque libens animo quam satiare cibo.
Aut si magnarum caperis dulcedine rerum
Divitiasque magis deliciosus amas,
Nobilium nitidis doctorum vescere cenis,
Quorum multiplices nec numerantur opes. 10
Illic invenies quidquid mare nutrit edendum,
Quidquid terra creat, quidquid ad astra volat.
Cerea gemmatis flavescunt mella canistris
Conlucentque suis aurea vasa favis.
At nos exiguum de paupere carpsimus horto, 15
Rubra quod adpositum testa ministrat, holus.
LIBER PRIMUS
Cum sua gentiles studeant figmenta poetae
Grandisonis pompare modis, tragicoque boatu
Ridiculoque Geta seu qualibet arte canendi
Saeva nefandarum renovent contagia rerum 20
Et scelerum monumenta canant, rituque magistro
Plurima Niliacis tradant mendacia biblis:
Cur ego, Daviticis adsuetus cantibus odas
Cordarum resonare decem sanctoque verenter
Stare choro et placidis caelestia psallere verbis, 25
Clara salutiferi taceam miracula Christi?
Cum possim manifesta loqui, Dominumque tonantem
Sensibus et toto delectet corde fateri:
Qui sensus et corda dedit, cui convenit uni
Facturam servire suam, cui iure perenni 30
Arcibus aetheriis una est cum patre potestas,
Par splendor, communis apex, sociale cacumen,
Aequus honor, virtus eadem, sine tempore regnum,
Semper principium, sceptrum iuge, gloria consors,
Maiestas similis. haec est via namque salutis, 35
Haec firmos ad dona gradus paschalia ducit.
Haec mihi carmen erit: mentes huc vertite cuncti.
Hanc constanter opem laesis adhibete medullis,
Quos letale malum, quos vanis dedita curis
Attica Cecropii serpit doctrina veneni, 40
Sectantesque magis vitam spirantis odorem
Legis Athenaei paedorem linquite pagi.
Quid labyrintheo, Thesidae, erratis in antro
Caecaque Daedalei lustratis limina tecti?
Labruscam placidis quid adhuc praeponitis uvis 45
Neglectisque rosis saliuncam sumitis agri?
Quid lapides atque aera coli, quid fana profana
Proderit et mutis animas damnare metallis?
Parcite pulverei squalentia iugera campi
Et steriles habitare plagas, ubi gignere fructum 50
Arida nescit humus, nec de tellure cruenta
Livida mortiferis vellatis toxica sucis,
Tartareo damnata cibo: sed amoena virecta
Florentum semper nemorum sedesque beatas
Per latices intrate pios, ubi semina vitae 55
Divinis animantur aquis et fonte superno
Laetificata seges spinis mundatur ademptis,
Ut messis queat esse Dei mercisque futurae
Maxima centenum cumulare per horrea fructum.
Omnipotens aeterne Deus, spes unica mundi, 60
Qui caeli fabricator ades, qui conditor orbis,
Qui maris undisonas fluctu surgente procellas
Mergere vicinae prohibes confinia terrae,
Qui solem radiis et lunam cornibus imples
Inque diem ac noctem lumen metiris utrumque, 65
Qui stellas numeras, quarum tu nomina solus,
Signa, potestates, cursus, loca, tempora nosti,
Qui diversa novam formasti in corpora terram
Torpentique solo viventia membra dedisti,
Qui pereuntem hominem vetiti dulcedine pomi 70
Instauras meliore cibo potuque sacrati
Sanguinis infusum depellis ab angue venenum,
Qui genus humanum praeter quos clauserat arca
Diluvii rapida spumantis mole sepultum
Una iterum de stirpe creas, ut mystica virtus, 75
Quod carnis delita necant, hoc praesule ligno
Monstraret liquidas renovari posse per undas,
Totum namque lavans uno baptismate mundum:
Pande salutarem paucos quae ducit in urbem
Angusto mihi calle viam verbique lucernam 80
Da pedibus lucere meis, ut semita vitae
Ad caulas me ruris agat, qua servat amoenum
Pastor ovile bonus, qua vellere praevius albo
Virginis agnus ovis grexque omnis candidus intrat.
Te duce difficilis non est via; subditur omnis 85
Imperiis natura tuis, rituque soluto
Transit in adversas iussu dominante figuras.
Si iubeas mediis segetes arere pruinis,
Messorem producit hiems; si currere mustum
Vernali sub sole velis, florentibus arvis 90
Sordidus inpressas calcabit vinitor uvas:
Cunctaque divinis parebunt tempora dictis.
Indicio est antiqua fides et cana priorum
Testis origo patrum, nullisque abolenda per aevum
Temporibus constant virtutum signa tuarum. 95
Ex quibus audaci perstringere pauca relatu
Vix animis conmitto meis, silvamque patentem
Ingrediens aliquos nitor contingere ramos.
Nam centum licet ora movens vox ferrea clamet
Centenosque sonos, humanum pectus anhelet, 100
Cuncta quis expediet, quorum nec lucida caeli
Sidera nec bibulae numeris aequantur harenae?
Primus abusque chao meritis vivacibus Enoch
Multa per innumeros iam saecula contigit annos
Natura perdente modum: quem iure creandi 105
Terra tulit genitum, sed mors miratur ademptum.
Saucia iam vetulae marcebant viscera Sarrae
Grandaevo consumpta situ, prolemque negabat
Frigidus annoso moriens in corpore sanguis:
Cum seniore viro gelidi praecordia ventris 110
In partum tumuere novum tremebundaque mater
Algentes onerata sinus, spem gentis opimae
Edidit et serum suspendit ad ubera natum.
Mactandumque Deo pater obtulit, at sacer ipsam
Pro pueri iugulis aries mactatur ad aram. 115
O iusti mens sancta viri! pietate remota
Plus pietatis habens contempsit vulnera nati
Amplexus praecepta Dei, typicique cruoris
Auxilio ventura docet, quod sanguine Christi
Humana pro gente pius occumberet agnus. 120
Loth Sodomae fugiente chaos, dum respicit uxor,
In statuam mutata salis stupefacta remansit,
Ad poenam conversa suam: quia nemo retrorsum,
Noxia contempti vitans discrimina mundi,
Aspiciens salvandus erit, nec debet arator 125
Dignum opus exercens vultum in sua terga referre.
Ignibus innocuis flagrans apparuit olim
Non ardens ardere rubus, nec iuncta calori
Materies alimenta dabat, nec torrida vivens
Sensit damna frutex, sed amici fomitis aestu 130
Frondea blanditae lambebant robora flammae.
Mitis in inmitem virga est animata draconem,
Per flexos sinuata globos linguisque trisulcis
Squamea colla tumens inimicos ore chelydros
Sorbuit et proprii redit in virgulta rigoris. 135
Pervia divisi patuerunt caerula ponti
In geminum revoluta latus, nudataque tellus
Cognatis spoliatur aquis, ac turba pedestris
Intrat in absentis pelagi mare, perque profundum
Sicca peregrinas stupuerunt marmora plantas. 140
Mutavit natura viam, mediumque per aequor
Ingrediens populus rude iam baptisma gerebat,
Cui dux Christus erat, clamat nam lectio: multas
Vox Domini super extat aquas; vox denique verbum est.
Verbum Christus adest, geminae qui consona legis 145
Testamenta regens veterem patefecit abyssum,
Ut doctrina sequens planis incederet arvis.
Quid referam innumeras caelesti pane catervas
Angelicos sumpsisse cibos. nimbisque superni
Nectaris aeria populum dulcedine pastum 150
In pluviis habuisse dapes et in imbribus escas?
Rursus in exustis sitiens exercitus arvis,
Qua nimium loca sicca, diu qua terra negatis
Aegra iacebat aquis, qua spes ablata bibendi
Vivendique fuit, subitas arente metallo 155
Hausit aquas, sterilique latex de rupe manavit,
Et ieiuna novum vomuerunt marmora potum.
His igitur iam sacra tribus dans munera rebus,
Christus erat panis, Christus petra, Christus in undis.
Angelicis tremefacta minis adfatur asella 160
Sessorem per verba suum, linguaque rudenti
Edidit humanas animal pecuale loquellas.
Sol stetit ad Gabaon mediique cacumine caeli
Fixit anhelantem dilato vespere lucem,
Insolitus frenare diem, nec luna cucurrit 165
Ordine pigra suo, donec populantibus armis
Fervidus ingentem gladius consumeret hostem
Coniurante polo: iam tunc famulata videbant.
Sidera venturum praemisso nomine Iesum.
Heliam corvi quondam pavere ministri 170
Praebentes sine more dapes, alesque rapinis
Deditus atque avido saturans cava guttura rostro
Tradidit inlaesam ieiunis morsibus escam.
Nunc bonus Heliae, qui perfidus antea Noe,
Abluit in terris quidquid deliquit in undis. 175
Plenus at ille Deo postquam miracula terris
Plura dedit meritisque suis succedere dignum
Heredem propriae fecit virtutis amicum,
Aurea flammigeris evectus in astra quadrigis,
Qua levis aerios non exprimit orbita sulcos, 180
Sidereum penetravit iter curruque corusco
Dexteriora petens spatio maiore triumphum
Duxit et humani metam non contigit aevi.
Quam bene fulminei praelucens semita caeli
Convenit Heliae! meritoque et nomine fulgens 185
Hac ope dignus erat: nam si sermonis Achivi
Una per accentum mutetur littera, sol est.
Ultima labentis miseratus tempora lucis
Ter quinos quondam regi Deus addidit annos
Usus iure suo, patefactaque limina claudens 190
Mortis ab occasu vitam convertit in ortum.
Ionas puppe cadens, coeto sorbente voratus
In pelago non sensit aquas, vitale sepulchrum
Ne moreretur habens, tutusque in ventre ferino
Depositum, non praeda fuit, vastumque per aequor 195
Venit ad ignotas inimico remige terras.
Cum spirante Deo Babylonia sacra negarent
Tres una cum mente viri durumque subirent
Exitium saevi Chaldaea lege tyranni,
Cuius Achaemeniam rabies accenderat iram 200
Plus fornace sua: medios truduntur in ignes
Nil audente rogo, tantumque ardore calentes
Cordis imagineae vincunt incendia poenae
Igne animi. o quanta est credentum gloria! flammis
Ardentis fidei restincta est flamma camini. 205
Digna sed inmitem mox perculit ultio regem.
Nam quod ab humana vecors pietate recessit,
Agrestes pecudum consors fuit ille per herbas
Aulica depasto mutans convivia faeno.
Pronus ab amne bibit, septenaque tempora lustrat 210
Omnibus hirsutus silvis et montibus errans.
Nec minus et Darii furuerunt iussa tyranni,
Ecce etenim sceleri scelus addidit ira furentis
Hebraeumque decus Danihel decernitur insons
Ieiunis cibus esse feris. sed belua iusto 215
Mitis facta viro, sanctos ne laederet artus,
Coepit amare famem; rabies mollita furorem
Deposuit saevisque in faucibus ira quievit,
Et didicere truces praedam servare leones.
Dic, ubi sunt, natura, tuae post talia leges? 220
Qui quotiens tibi iura tulit? qui tartara iussit
Translatum nescire virum, sterilemque marito
Fecundavit anum, sacram praecepit ad aram
Sponte venire pecus, muliebres transtulit artus
In simulacra salis, ramos incendia passos 225
Non ardere dedit, virgultum solvit in anguem,
Per pelagus siccavit iter, mirabile nimbis
Manna pluit, saxo latices produxit ab imo,
Quadrupedem fari plano sermone coegit,
Suspensis rapidas elementis distulit horas, 230
Per volucres hominem pasci dedit atque coruscis
In caelum transvexit equis, iam morte gravato
Adiecit tria lustra viro, praedonis in ore
Naufragio fundavit opem, flagrante camino
Servavit sub rore pios, per pascua regem 235
Pavit ut hirsutam pecudem, rictusque leonum
Instimulante fame iussit nescire furorem?
Nempe creatori, cuius quaecumque videntur
Seu quaecumque latent et rerum machina sermo est,
Omne suum famulatur opus sequiturque iubentis 240
Imperium quacumque trahit sententia nutu.
Heu miseri, qui vana colunt, qui corde sinistro
Religiosa sibi sculpunt simulacra suumque
Factorem fugiunt et quae fecere verentur!
Quis furor est? quae tanta animos dementia ludit, 245
Ut volucrem turpemque bovem tortumque draconem
Semihominemque canem supplex homo plenus adoret?
Ast alii solem caecatis mentibus acti
Adfirmant rerum esse patrem, quia rite videtur
Clara serenatis infundere lumina terris 250
Et totum lustrare polum: cum constet ab istis
Motibus instabilem rapidis discursibus ignem
Officium, non esse Deum, quique ordine certo
Nunc oritur, nunc occiduas dimissus in oras
Partitur cum nocte vices nec sempter ubique est. 255
Nec lumen fuit ille manens in origine mundi
Cum geminum sine sole diem novus orbis haberet.
Sic lunae quoque vota ferunt, quam crescere cernunt
Ac minui, stellisque litant quae luce fugantur.
Hic laticem colit, ille larem, sed iungere sacris 260
Non audent inimica suis, ne lite propinqua
Aut rogus exiguas desiccet fortior undas,
Aut validis tenues moriantur fontibus ignes.
Arboreis alius ponit radicibus aras
Instituitque dapes et ramos flebilis orat, 265
Ut natos caramque domum dilectaque rura
Coniugiique fidem, famulos censumque gubernent.
Lignee, ligna rogas, surdis clamare videris,
A mutis responsa petis, quae iura domorum
Hac ratione regunt, si caesa securibus actis 270
Ardua pendentis sustentent culmina tecti,
Aut subiecta focis dapibus famulentur edendis.
Nonnulli venerantur holus mollesque per hortos
Numina sicca rigant verique hac arte videntur
Transplantatorum cultores esse deorum. 275
Plura referre pudet, sanctoque in carmine longum
Vel damnare nefas, ne mollia sentibus uram
Lilia, purpurei neu per violaria campi
Carduus et spinis surgat paliurus acutis.
Iam satis humanis erroribus addita monstra 280
Risimus aut potius tales deflevimum actus.
Nunc coeptam iuvat ire viam montemque per altum
Nitentes firmare gradus; properemus in urbem,
Libertatis opem, radians ubi regia fulvis
Emicat aula tholis, ubi dantur digna petenti, 285
Quarentem spes certa manet, claustrisque remotis
Pervia pulsanti reserantur limina cordi.
Hic est ille lapis, reprobum quem vertice gestat
Angulus atque oculis praebet miracula nostris:
Cuius onus leve est, cuius iuga ferre suave est. 290
Per digesta prius veteris miraculi legis
Rettulimus, sancti coniuncto Spiritus actu
Quae Genitor socia Nati virtute peregit.
Per digesta rudis necnon miracula legis
Dicemus, sancti coniuncto Spiritus actu 295
Quae Natus socia Patris virtute peregit,
Semper ut una manens deitatis forma perennis
Quod simplex triplicet quodque est triplicabile simplet.
Haec est vera fides; hanc sprevit habere salutem
Arrius infelix, qui curva per avia rectum 300
Flectere nisus iter, foveam dilapsus in atram
Conruit et tetri mersus petit ima profundi:
Tam vacuus sensu, iustae quam tempore poenae
Visceribus fusis vacuus quoque ventre remansit.
Demens, perpetui qui non imitanda parentis 305
Iura caducorum gradibus simulavit honorum!
Namque homines inter natum genitore minorem
Lex carnalis habet, quoniam pater ipse parentis
Filius ante fuit, mox et qui filius est nunc
Adsolet esse pater: sic per genus omne nepotum 310
It nova progenies et avi numerantur avorum.
At Dominus, verbum, virtus, sapientia, Christus,
Et totum commune Patris, de lumine lumen,
De solo solus, cui nec minus est Patre quicquam,
Nec quo crescat habet, genitus, non quippe creatus: 315
Ipse est principium. nam sicut clarus habetur
In genitore manens, genitor quoque clarus in ipso
Permanet, et rerum caput est Deus unus ubique.
Non quia qui summus Pater est, et Filius hic est,
Sed quia quod summus Pater est, et Filius hoc est. 320
Sic ait ipse docens: 'ego in Patre et Pater in me'.
Rursus: 'ego atque Pater unum sumus'. Arrius 'unum'
Debet scire 'sumus'que Sabellius esse fatendum.
Iste fidem ternam, hic non amplectitur unam.
Ambo errore pares, quamquam diversa sequentes. 325
Qualiter adsueti varias producere sectas
Inpugnant sua dicta viri, qui brachia nudis
Ostendunt exerta umeris, nil tradere docti.
Sed tantum certare cati, prudentia quorum
Stulta iacet, quia vana Deo est sapientia mundi. 330
Hic loquitur nimis, ille tacet; hic ambulat, hic stat;
Alter amat fletus, alter crispare cachinnum:
Diversisque modis par est vesania cunctis.
Interea dum rite viam sermone levamus
Spesque fidesque meum comitantur in ardua gressum, 335
Blandius ad summam tandem pervenimus arcem.
En signo sacrata crucis vexilla coruscant,
En regis pia castra micant, tuba clamat erilis,
Militibus sua porta patet: qui militat intret,
Ianua vos aeterna vocat, quae ianua Christus. 340
Aurea perpetuae capietis praemia vitae,
Arma quibus Domini tota virtute geruntur
Et fixum est in fronte decus. Decus armaque porto
Militiaeque tuae, bone rex, pars ultima resto.
Hic proprias sedes, huius mihi moenibus urbis 345
Exiguam concede domum, tuus incola sanctis
Ut merear habitare locis alboque beati
Ordinis extremus conscribi in saecula civis.
Grandia posco quidem, sed tu dare grandia nosti,
Quem magis offendit quisquis sperando tepescit. 350
Christe, fave votis, qui mundum in morte iacentem
Vivificare volens quondam terrena petisti
Caelitus, humanam dignatus sumere formam,
Sic aliena gerens, ut nec tua linquere posses.
Hoc Matthaeus agens hominem generaliter implet, 355
Marcus ut alta fremit vox per deserta leonis,
Iura sacerdotii Lucas tenet ore iuvenci,
More volans aquilae verbo petit astra Iohannes.
Quatuor hi proceres una te voce canentes
Tempora ceu totidem latum sparguntur in orbem. 360
Sic et apostolici semper duodenus honoris
Fulget apex numero, menses imitatus et horas,
Omnibus ut rebus totus tibi militet annus.
Hinc igitur veteris recolens exordia mortis
Ad vitam properabo novam lacrimasque serendo 365
Gaudia longa metam: nam qui deflemus in Adam
Semina mittentes, mox exultabimus omnes
Portantes nostros Christo veniente maniplos.