Romuleas arces celeri victoria famâ
Caesaris intrârat. Fictis certare parati
Obsequiis complent Phobea Palatia Patres.
Atque quater denis (quamvis devicta sit ipsa
Illo Roma die) decernunt vota diebus.              5
Caeduntur tauri, gratoque altaria thure
Cuncta calent: nec tot sunt templa ornata coronis,
Cum Latio audita est olim victoria felix
Scipiadae, et fusus Zamensibus Hannibal arvis;
Aut cum Teutonicis intravit monia victor              10
Exuviis Marius. Non plus felicibus armis,
Externisve unquam laetata es, Roma, tropaeis,
Quam nunc amissâ pro libertate triumphas.
Tum justo, meruit quem Gallia victa, triumpho,
Dilatoque diu, jungunt decreta senatûs              15
Tres alios; veteres ut possit Caesar honore
Obscurare duces, pompasque excedere cunctas;
Utque triumphales utroque a cardine laurus
Ornarent pariter currus; Australibus illa
Splendida divitiis, Boreae generosior ista              20
Robore et exuviis; ut pictis mixta Britannis
Agmina Niliaca incedant; ut sole perustos
Mazaces albo comitentur corpore Suevi:
Ut galli Armeniis juncti, Maurisque Sicambri,
Spectentur pariter populis; longeque remotae              25
Tot possint gentes, et quas commercia nunquam
Junxissent, Latiis junctae nunc ire catenis,
Communemque, simul vinctae, deflere ruinam:
Ut cunctos pariter fontes, captivaque Tybris
Flumina Caesareis videat depicta tabellis;              30
Inde catenati lugens Germania Rheni
Fata sui sedeat; Nilus septemfluus illic
Cornua fracta gemens; frenato ut gurgite Gallis
Inde suis Rhodanus, Mauris hinc Bagrada ploret.
Nec majorem ullo sese Urbs Romana triumpho              35
Fortunamque suam potuisset cernere, si non
Ipsa triumphatae partis pars magna fuisset.
Tot clarus titulis, tot bellorumque superbus
Exuviis, Tyrio Caesar spectabilis ostro
Monia sublimi intravit Romana triumpho,              40
Quadrijugis vectus niveis, quos pascua mittunt
Clitumni laeta, et sacrae victoribus undae.
Dicito, Calliope, quas gentes quattuor illis,
(Quos, Ponto, Aegypto, Libye, Gallisque subactis,
Ducebat Caesar) spectabat Roma triumphis.              45
Quam diversa fuit facies, quam corpore toto
Ornatus populis varius, quam dissona lingua,
Dum fluvios tabulis pictos, dum facta metallis
Oppida, bellorum series, diversaque pugnae
Tot genera ostendit; varie et fabricata ministri              50
Arma, ducum exuvias, argenti pondera et auri,
Captaque magnorum portant diademata regum.
Sed, si non tantae dignaris singula pompae
Dicere, Calliope, saltem miserabile magni
Vercingetorigis fatum reticere putato              55
Esse nefas, quem bellantem tot viderat annos
Gallia, collatis toties cum Caesare signis,
Et toties renovantem acies, proavita tueri
Jura, jugumque suis Romanum avertere Gallis.
Hic, quem dura ducis nimium sententia morti              60
Damnâsset, residens indignabunda feretro
Dejicit ora: tegit frontem diffusa minacem
Caesaries, Dîs iratus, vitamque perosus
Captivam, domini gladios optare videtur.
Ecce alia in Phario facies miseranda triumpho              65
Corda movet vulgi: incessit regina catenis
Arsinoë, passis per candida colla capillis,
Et teneras, modo quae gessêre Aegyptia sceptra,
Auratis palmas manicis religata tenebat.
Quamvis Arsinoën non hîc sententia mortis              70
Dura manet, parcit clementia Caesaris illi:
Aut donat victor, Cleopatrae captus amore,
Germanae veniam, Phariamque remittit ad aulam.
Heu! quantum, Cleopatra, tibi, si capta perîsset
Hîc soror, abstulerat crimen Fortuna futurum!              75
Nam miserae Arsinoë donatam a Caesare vitam
Crimine majori posthac soror impia tollet.
Maxima sed populi subiit miseratio mentes,
Cum vidêre Afro pueri captiva triumpho
Ora Jubae; cujus Libyco rex maximus orbe              80
Nuper erat genitor, qui tot modo regna, tot urbes,
Tot populos latâ tenuit ditione remotos.
Quis Latius, miserande puer, tam obtusa gerebat
Pectora, quem tua non aetas innoxia movit?
Aut quis te, tanto dejectum culmine regni,              85
Immerita hostili praebentem colla catenae
Non morens animo vidit? sed caeca futuri
Mens hominum: felix, quae tam miseranda videtur,
Sors tua, magne puer; vinclis felicior istis
Es, Juba, quam magni maneant si regna parentis,              90
Et stet firma tuis tellus Maurusia sceptris.
Illa dies, quae te captivum fecerit, illa
Transtulit in melius: (quis crederet?) illa futurae
(Tristis visa, licet) posuit fundamina famae.
Moribus Ausoniis primis nutritus ab annis,              95
Barbarie exutusque, tuo felicia posthac
Tempora constituens orbi, moderamine justo
Commissas olim regni tractabis habenas.
(Nam te, post casus tantos, ad culmina regni
Evehet Augustus Caesar, solioque locabit.)              100
Praeterea excultus studiis, miranda relinques
Ingenii monimenta tui; calamique perennis
Docti fama tibi per saecula cuncta manebit.
Sed non Pharnacis captiva Quiritibus ora
Armenio potuit Caesar monstrare triumpho.              105
Ille fugâ evasit: vehitur fugientis imago;
Et "Veni, Vidi, Vici," tria verba, superbo
Portantur curru, totum narrantia bellum.
Romanos animos, plus quam spectacula viva,
Tristia fata ducum tabulis depicta movebant.              110
Illic mosta videt civilia vulnera Roma,
Et proprias luget clades; illic sua quisque
Funera Romanus, cognataque damna, recenset.
Inter barbariscas strages, et funera regum
Extera, magnates Libyae, caesosque per Alpes              115
Gallorum proceres; proprio quâ pingitur ense
Rex Juba transfixus, convivia mosta cruentans,
Demersusque sui Nili Ptolemaeus in undis;
Monstrantur Latiae mortes, absumtaque bellis
Maxima Caesareis Romanae nomina gentis.              120
Hic cum rege Jubâ Petreius, Afranius illic:
Illic Torquatus moriens, hic Sulla jacebat.
Nec procul hinc oculis agnoscunt flentibus ora
Scipiadae, puppi jam desilientis ab altâ.
Te quoque, sancte Cato, fodientem viscera dextrâ,              125
Et properanti animae lacerantem vulnera cernunt.
Verum, inter procerum tot mortes, una tacetur.
Nec tabulae mostis monstrare Quiritibus audent
Flebile Pompeii fatum, ne tanta triumphos
Tristaret clades; sed mors ea sola relicta.              130
Quae tum praecipue populo expectata fuisset,
Altius infixa est quaerentibus; et bene cuncti
Jam, sine picturis, Magni miserabile letum,
Et seriem tantae possunt memorare ruinae.
Quis numerare queant variae spectacula pompae?              135
Quot campis ludi? Nova quot certamina Circo
Spectentur populis? quantoque madescat arena
Sanguine nobilium dat quas Hyrcana ferarum
Silva, aut monstriferis nutrit Gaetulia campis?
Quin et nocturnae praefulgent undique pompae;              140
Delectantque, parat cum post spectacula Caesar
Nocte redire domum, toto famulante senatu;
Cum mediam cernunt elephantes ire per urbem,
Et lucem gestare: forum via lactea visum est:
Tot simul accensis elephantûm terga micabant              145
Ignibus, atque ibant colestibus aemula signis.
Nec tantas victoris opes spectacula vana
Testantur solum: sed duratura per aevum
Exsurgunt opera, et saeclis miranda futuris.
Nam templum Veneri, domus a quâ Julia nata est,              150
Aut pius, aut tantâ sublatus origine, Caesar
Magnificum exstruxit, spoliisque ornavit opimis.
Ut formosa Venus tanto videatur honore
Plus Jovis uxorem, et Tritonida vincere, quam cum
Aurea poma illi nemorosae in vallibus Idae              155
Judicium Paridis, Priamo fatale, dedisset.
Plusque Dioneae veneratur numina mundus,
Quam vel Junonem vel Pallada: dignius orbi
Nomen Iülaeae censetur stirpis origo,
Quam Superûm regina, aut vertice nata Tonantis.              160
Interiora auro radiabant limina templi
Marmorei, aurataeque trabes, caelataque multâ
Arte micant simulacra Deûm, et spirantia signa.
Hîc Troja antiqua, et Veneris Phrygiique videntur
Anchisae thalami; decantatumque poëtis              165
Frondescit nemus Idaeum, quod debuit olim
Vatibus, hîc tantis debens pictoribus Ida.
Hîc torus exsurgit mollis, quem mater Amorum
Progeniem terris, tantosque datura nepotes,
Cum juvene Anchisâ quondam Venus aurea pressit,              170
Concubitumque hominis pulcherrima passa Dearum est.
Aeneas juxta soboles stat, corpore talis
Formoso, qualis semper florente juventâ
Exsultat Phobus; frenatâ aut tigride qualis
Bacchus odoratis curru descendit ab Indis:              175
Troïus Aeneas, cui tantam Musa Maronis
Donavit elix famam per saecula, quantam
Maeonius Graio vates praestabat Achilli.
Illic eximiae visa est pietatis imago,
Cum bonus Aeneas, Trojâ pereunte, parentem              180
Grandaevum attolens humeris, per tela, per ignes
Hostiles, rapuit. Non illi Laomedontis
Arsurae curantur opes, non fulva supellex,
Nec sparsae passim per tanta incendia gazae;
Sed genitor, Phrygiique lares, et sacra Deorum.              185
Pone patrem sequitur fortem formosus Iülus,
Unde genus nomenque suum gens Julia duxit.
Condidit hic Albam Longam, multosque per annos
Imperio rexit. Longo dehinc ordine picti,
Post primum Albani reges monstrantur Iülum;              190
Donec Iüleam Tullus rex diruit Albam,
Transtulit et Romam cives. Hinc ordine rursus
Reges atque duces Latii, Romanaque fata
Usque ad Caesarei monstrantur tempora regni,
Quo vetus Alba iterum Romam vicisse videtur.              195
Robore sed quamvis munita potentia tanto
Caesaris, et populi plausu firmata videtur;
Nutat adhuc; et plus terris quatietur Iberis,
Quam vel Thessalicis, vel Thapsi tristibus arvis.
Maxima adhuc restant discrimina, maxima bella,              200
Quae juvenes facient Pompeii, nomine tanto
Non indigna. Truces vicinos Gadibus illi
Herculeis armant populos. Hispania sedes
Terita bellorum, et Romani scena furoris.
Currit ad Occasus extremaque litora mundi              205
Jam civile nefas, quâ sese Hispania pandit
Ultima. Non ulli populo majora videntur
(Cum vastus fessos exactâ luce jugales
Proluit Oceanus) rutilantis corpora Phobi:
Atque ideo propiora suae putat incola terrae              210
Deceptus, tamquam sese illic aetheris alti
Convexum inclinet: sed majus ab aequore tanto
Surgentes reddunt nebulae, densique vapores
Objectum, radios oculi diffundere sueti.
Hinc non ulla vident surgente crepuscula Phobo,              215
Nec fugiente: dies oritur cum sole, caditque.
Tota jacet corii specie diffusa bovini
Terra Hispana, mari cincta undique, et insula paene
Facta, nisi gelidâ quod Pyrenaeus ab Arcto
Mons interpositus Gallis disterminat agris.              220
Facturum tantis montem divortia terris
Excelsum posuit Natura, et vertice colum
Aequantem summo. Nudum est, et gramine nullo
Vestitum, quod Gallorum praepinguibus arvis
Objicitur Boreale latus: contraque, cacumen,              225
Quâ steriles terrae campos prospectat Iberae,
Frondosum silvas densas, et pascua laeta
Ostendit; tamquam Galli felicibus arvis
Divitias mons iste suas concesserat, utque
Vestiret sese, terras spoliârat Iberas.              230
Nubifero (famae si credas) nomina monti
Pyrene miseranda dedit. Regnabat in illo
Monte Bebryx genitor, parvâque excepit in aulâ
Hospitio Alciden formosa armenta petentem
Geryonis. Visa est Alcidae regia virgo              235
Pyrene, placuitque nimis; deceptaque tandem,
Hospitis invicti placido succumbit amori.
Conjugium Alcides miderae, taedasque jugales,
Si modo Geryonis victor remeârit ab arvis,
Promittit: sed fasta negant crudelia taedas.              240
Nec prius Alcides vincit, quam funere tristi
Pyrene formosa jacet. Timet illa parentem
Iratum; nec vitiati pondera ventris
Ulterius celare valet. Queribunda pererrat
Frondosas latebras, et vasti devia montis;              245
Solaque furtivum silvis deplangit amorem.
Amphitryoniaden falsum, tardumve vocabat;
Donec, plorantis frustra, magnique vocantis
Herculis auxilium, leto crudelior ipso
Bellua formosae laceravit virginis artus.              250
Amphitryoniades tristem Bebrycis ad aulam
Jam victor rediens, amissâ virgine demens,
Et formidandus luctu, per lustra ferarum,
Per juga, perque alti frondosa cacumina montis
Tendebat, sponsae quaerens vestigia carae,              255
Pyrenenque suam mosto clamore vocabat.
Pyrenen silvae, Pyrenen antra ferarum,
Et curvae toto resonabant monte cavernae.
Ingemuit locus ipse; ferae tremuêre; metuque
Montani latuêre lupi; nec quaerere praedam              260
Immanes audent ursi, torvive leones,
Dum nemore atque jugis graditur Tirynthius altis.
Sed, postquam laceros artus atque ora puellae
Deformata suae cognovit, fata Deosque
Multum incusavit lacrymans: tunc oscula caris              265
Relliquiis repetita dedit; supremaque plangens
Funera, Pyrenen tumulavit montibus illis.
"Diruet hanc," inquit, "molem non longa vetustas.
"Famaque tum tua major erit; tumulique ruina
"Augebit tumulum: toto tunc monte jacebis.              270
"Ut juga tota tenet Bacchus Nisea sepultus,
"Mons erit iste tuus." Consensit fama: tenentque
Pyrenes isti nomen per saecula montes.
Pompeii juvenes, instructo milite Gades
Linquentes, bellum omne locant, quâ pinguia Baetis              275
Culta secans, sua felici dat nomina terrae.
Oppida cepissent primo regionibus illis
Ateguam, atque Ucubin, et nomen clade futurâ
Funestum Ausoniae, Mundam, et te grata Camonis
Corduba, doctorum cunis fecunda virorum.              280
Undique Pompeiis vires Hispania mittit.
Hîc, praeter Latias aquilas, Romanaque signa,
Quae Varus, duxitque acer Labienus, Iberi
Pugnaces coëunt: hic trux stat Cantaber, armis
Qui vitam impendit solis, gens nescia pacis              285
Aut siccae mortis, ferro praevertere sueta
Imbelles annos: decus esse abrumpere vitam,
Naturaeque putant segnem donare senectam.
Augurii sacri, divinarumque peritam
Flammarum, pubem dives Gallaecia mittit.              290
Callaïci veniunt, qui, demto Marte, laborem
Non ullum novêre viri: nam semina sulcis
Injicit, et duro glebas invertit aratro,
Femina, dum manibus peraguntur bella virorum.
A Minii ripis patrii venit impiger Astur,              295
Auriferique Tagi fulgentia signa ferebat
Incola, deciduum consuetus cernere solem;
Et Vasco insuetus galeis, et Concanus audax,
Qui se Massagetûm durâ de stirpe fatetur,
Cornipedis consuetus equi potare cruorem.              300
Celtiberi, bello qui corpora caesa suorum
Igne cremant, creduntque nefas si forte jacentûm
Exanimes fera vel volucris depascitur artus,
A ripis rapidi veniunt Sucronis; et omnes
Hispanae gentes, quaecumque aut funera Magni              305
Ulcisci, aut Latios cupiunt nutrire furores.