Non funesta tamen clades, quas fecerat, omnes
Terra capit Thapsi; tantaeve jacere ruinae
Angusto potuêre loco. Quot fata per oras
Thapsicae spargent ingentia vulnera pugnae!
Ne non diversis famam regionibus olim              5
Funera tantorum faciant divisa virorum.
Rex Juba, Petreio et paucis comitantibus, urbem
Ad Zamam, imperii sedem, quâ pignora cara,
Uxoresque suas, gazasque reliquerat omnes,
Advenit infelix. Sed jam clausêre rebelles              10
Zamenses regi portas, victoque negârunt
Introitus, odium saevi crudele tyranni
Ausi fortunâ tandem pereunte fateri.
Nil precibus, mixtisve minis, vultuve, moventur.
Perdita majestas victo; penditque prioris              15
Jam Juba saevitiae ponas. O sera tyranni
Cognitio! Dum regna manent, se nescit amatum
Invisumve suis. Affectus sola latentes
Servorum pandit Fortuna adversa: sed illa,
Quae post regna venit, cui nulla potentia juncta est,              20
Cognitio torquet miseros; nec reddere grates,
Nec licet ulcisci. Seros (et non nisi tantum
Ut doleant) oculos aperit Fortuna tyrannis.
Exclusi rapido fugiunt per devia cursu,
Et villam, paucis equitum stipantibus, intrant              25
Rex Uba Petreiusque simul. Tum fessa quiete
Corpora componunt stratis, aegrosque per omnes
Devolvunt animos casus, solamina donec
Ultima lassatis ingens audacia praebet.
Continuo instaurant epulas, plenisque Lyaeo              30
Discumbunt mensis. Postquam compressus edendi
Est amor, intrepido tandem sic inchoat ore,
Petreiumque toris Juba rex affatur ab altis:
"En! Romane, vides, quo nos Fortuna redegit:
"Sola relicta salus clementia Caesaris; at non              35
"Nos duo tam fuimus temnendi Caesaris hostes,
"Adversusve illum tam innoxia gessimus arma,
"Ut veniam liceat salvo sperare pudore,
"Oblatâve frui. Quae non dant arma salutem,
"Dent libertatem nobis. Me certa manebit              40
"Libertas ferro; nec dignam credere vitam
"Hanc possum votis, ut supplice rege superbus
"Intumeat Caesar; nec, quem vidisset honore
"In summo forsan, (si vel Pompeius in arvis
"Thessalicis olim, vel nostris Scipio terris,              45
"Vicisset) me jam captivum Roma videbit,
"Regia praebentem ridenda Quiritibus ora
"Ante triumphantes currus, ut victa Syphacis,
"Atque catenati traxerunt colla Jugurthae.
"Nec Juba ridendum nec erit miserabile nomen              50
"Caesareis: non corda mihi, non tela, manusve
"Ad letum desunt: sed te, Petreie, supremae
"Participem facio famae, mortisque decorae.
"Causa reos eadem junxit, fortunaque victos;
"Nunc eadem virtus morientes jungat utrosque.              55
"Stringe ensem, et mecum pariter nunc utere dextrâ.
"Quaeramus pulchram per mutua vulnera mortem;
"Et, libertatem citius quis donet amico,
"Contendit feralis amor. " Petreïus ense
Sic breviter stricto: "Libycorum maxime regum,              60
"Cujus honoratum per saecula nomen habebit
"Ausonia, hanc laudem cui me debere fatebor,
"(Nec pudet Hesperium ductorem discere, tanto
"Rege docente, more) Latius gaudebit honore
"Hoc Genius, ne te captivum Roma videret,              65
"Quem libertates nostras legesque tuentem
"Laudavit toties, sociique infamia regis
"Caesaris injustos posset decorare triumphos.
"Roma Jubae, sicut Masinissae, nomen amabit;
"Nec meliore notâ signabit Caesaries acta,              70
"Quam Catilinae olim, et diri consulta Cethegi. "
Dixerat; et totis concurrunt viribus ambo;
Grataque dant referuntque per ictus vulnera crebros.
Crederet hoc quisquam, tanto conamine, tantâ
Pugnatum virtute mori, non vincere? Tandem              75
Petreius cecidit. "Retine, Petreie, parumper
"Festinantem anima," clamat Juba, "dum comes umbrae
"Umbra tuae hoc gladio ad Stygias demittitur undas.
"Quis regni posthac confidet viribus? aut quem
"Gloria decipiet sceptri, soliive superbi              80
"Lubrica majestas? cunctis desertus ad umbras
"Nudus eo, nuper Libyco Juba maximus orbe.
"At vobis, populi infidi, et tibi, Zama rebellis,
"Sit Latium precor usque jugum grave; perfidiamque
"Hanc vestrum domino, domino perjore, luatis. "              85
Tunc iterum gladio pectus ferit: evolat acer
Spiritus; aeternaeque culos clausêre tenebrae.
Ecce alios luctus, aliudque per aequora funus
Nobile Thapsiacis Fortuna vehebat ab arvis.
Scipio, dux belli, tantâ de clade superstes,              90
Non dedignatus parvâ tentare carinâ
Et sola Libycum pelagus, properabat ad oras
Hispanas, ubi Pompeii civilia cogunt
Rursus in arma viros; sed tempestate repulsus
In portum Hipponis vehitur. Se Scipio sentit              95
Cum nave amissum; nec portum evadere vento
Opposito licuit. Clarâ tum voce dolorem
Testatus, clamat: "Pelagusque ipsaeque procellae,
"Et conjurati pugnant pro Caesari venti.
"O! utinam Thapso cecidissem, strage virorum              100
"Mixtus; nec tanto placuisset vita superstes
"Imperio, (ductor summo Romanus honore
"Ad Stygias venissem undas) aut ante tulisset
"Hanc, male servatem, potius Pharsalia vitam,
"Quam Thapso infelix duxissem bella senatûs,              105
"Ultaque Scipiadem vidisses, Africa, victum.
"Vos, clarae majorum animae, quos Africa sensit
"Saepe triumphantes, ut cum Carthaginis altae
"Exscidio, captusque Syphax, clarâque fugatus
"Hannibal ex acie testantur, fata nepotis              110
"Ne pudeat vestri, miserandaque bella, videre.
"Nam neque me Libye vicit: sed viribus ipsa
"Scipiadem, seseque, suis hîc Roma subegit.
"Cum patria a patriâ vincor; moriorque, cadente
"Libertate, libens. Misêre hunc Numina ventum              115
"Adversum, ut morerer, ne, spe delusus inani,
"Optarem forsan tanto superesse dolori.
"Hispanas iterum Romana ad prolia gentes
"Pompeii cogant juvenes, legesque requirant,
"Et libertates: mea nunc fortuna peracta est.              120
"Et quamquam haec armata manus testabitur orbi
"Me terrâ potuisse mori; placet aequore mergi,
"Ignotumque illic funus per saecla manere.
"O! nunquam veniat fluitans ad litora truncus,
"Ne Libycâ condatur humo; victique futuris              125
"Scipiadae ostentent monimenta nepotibus Afri. "
Tunc latus ense fodit; nec eo contentus, in aequor
Prosilit; emissi spargit pars transtra carinae
Sanguinis: aequoreos tingit pars altera fluctus;
Migrantique animae fatum non sufficit unum.              130
Demersum, monstris jacet, eheu! praeda marinis,
Nobile Scipiadae corpus; nec colliget urna
Flebilis hos cineres; nec tanto nomine dignas
Exsequias tibi Roma dabit; passisve capillis
Scipiadem, extremum generis, lugebit ademtum.              135
Agmina, de campis passim fugientia, cunctas
Implêrant magnis Libyae terroribus oras.
Praesidiis tum forte Uticam Cato nobilis urbem
Ausoniis tenuit; qui, notâ clade senatûs,
Scipiadaeque fugâ, victorem arcere parabat;              140
Hortaturque suos alacer defendere muros;
Sed frustra: heu! nimium trepidantia pectora sensit,
Et victum famâ non visi Caesaris agmen.
Tum Cato militibus vultu immutatus eodem
Ignovit pavidis: ultro fugientibis ipse              145
Prospexit, classes portu contraxit ab omni
Vicino, remosque dedit properantibus aptos.
Cunctorumque, suam quamvis projecerat ipse,
Non dedignatur ductor curare salutem.
Solatus cives Uticae, et trepidantia verbis              150
Pectora confirmans placidis, quam certa supersit
Spes illis veniae, victis clementia quanta
Caesaris, edocuit. Talis cupit ipse videri
Civibus, ut qui non donatam a Caesare vitam
Sperneret. Illum etiam, cui non durissima virtus              155
Affectus celare suos permiserat unquam,
Quem nullus simulare timor docuisset, aperto
Vel deflexisset rigidi de tramite veri,
Tandem moris amor cogit simulare Catonem.
Orbârant homines jam luce silentia noctis;              160
Inque vicem donarant regna quietem;
Cum gratos cuncti, quos cura dolorque sinebant,
Carpebant somnos: sed non tranquilla Catonem
Exemit virtus curis mortalibus, alto
Ut jaceat somno oppressus: sed libera mentis              165
Erigat ut se vis, contempleturque futura
Saecula, et aeternos vitae immortalis honores.
Ante tamen contemplatrix quam dogmata verae
Scrutari possit Sophiae, moralibus apte
Praeceptis purganda anima est; prius ejiciendi              170
Affectus pravi, cunctaeque e pectore sordes,
Ira nocens, et luxuries, et foda libido.
Hos igitur motus animi (purgantia sicut
Corporis humores pravos medicamina tollunt)
Moralis plene educat medecina, priusquam              175
Divinum summumque bonum scrutarier ausa
Sit contemplando; ne densis pressa tenebris
Mens erret caeca, et vitiis decepta fatiscat.
Sic longâ virtute fuit mens sancta Catonis
Purgata; atque illi, vitae immortalis honorem              180
Jam contemplanti, divini fata Platonis
Phaedonem tradunt: cum laetus talia fatur:
"Salve, sancte liber Superis demisse Catoni!
"Dirige tu cursum, vitaeque extrema meantis
"Instrue; non alium moriturus quaero magistrum;              185
"Nec restare alias voluerunt Numina curas.
"Jamque mori certo liceat mihi discere, quid sit
"Mors, quid vita fuit, quid erit; num nulla futura est;
"An vivant animae post funera; praemia justis
"Quae restent; quae sacrilegos vindicta manebit. "              190
Dum contemplatur, mentis se libera tollit
Nec turbata acies; abstractaque corpore, vires
Exercere suas contendit pura facultas
Tunc volitans excelsa petit; nimiumque remota
A terris, quo non oculi, non organa sensûs              195
Corporei penetrare valent, fulgentia coli
Corpora scrutatur; nec eis contenta, requirit
Splendoris fontem cuncti, lucisque beatum
Principium; aeternique Dei vestigia adorat.
Haec magis atque magis colestia discere tentat              200
Contemplans anima: at caecis obducta tenebris,
Et depressa gravi connexu corporis, ipsa
Se non posse videre videt. Solatia sola haec,
Quod meliore frui post mortem lumine sperat.
Immortalem animam spes haec probat: aut tibi frustra.              205
Spem dedit Omnipotens: frustra te jussit amare,
Quae nunquam poteris cognoscere; cur sapientes,
Dum terris vivunt, spernunt terrena; nec aurum,
Regna, voluptates, quaerunt, quae sola videntur
Splendida; sed, quae non cernunt, colestia tantum              210
Depereunt, si non colestia gaudia tandem
Exciperent? Sed non illuc adscendere possunt
Corpora, quae gravia, et terrentis mixta creantur
Principiis, in quae tandem resoluta redibunt,
In terramque cadent. Animae est colestis origo,              215
Igneus atque vigor; substantia pura, suique
In toto similis, variis nec partibus illa
Composita est; ideo nullo dissolvitur aevo;
Sed sibi, corporeo laxata a carcere, vivit.
Felices posthac animae, quas corpora nullis              220
Fodârunt vitiis, nullaque libide morsas
Detinuêre olim; quae, dum sub carne latebant,
Contemplatrices abstractae a carne volârant
Saepius ad colos, colis post fata, quibuscum
Fodera sanxerunt viventes sacra, locantur:              225
Aeternâque illic laetantes luce fruuntur:
At tenebrosae animae, nimium quae carnibus olim
Demersae jacuêre suis, queis tetra libido
Atque voluptates solum, quas sensus alebat,
In terris notae, posthac de carne solutae,              230
Adspectum coli, cum quo commercia nulla
Viventes habuêre, timent; nec luce fruuntur:
Sed tenebris dilecta nimis prope corpora semper
Ferales errant umbrae, mostaeque sepulcra
Bustaque foda colunt. Hinc noctu spectra videntur,              235
Quae terrent homines: animae sunt ista malorum,
Quae, quoniam crassae sunt, corporeaeque, videntur.
"Quam diversae," inquit, "restant post funera sortes!
"Credo equidem, divine Plato, te dogmata vera
"Haec ipsum docuisse Deum. Deus ipse sequendam              240
"(Aut Natura homines ratioque innata fefellit)
"Proposuit virtutem, et praemia debita justis.
"Haec, quoniam justos injusta potentia fraudat
"Saepius in terris, et gens humana rebellat,
"Solvere post mortem justissimus ipse tenetur. "              245
Funera non metuit sapiens suprema; nec illi
Qui contemplando toties super astra levavit
Carnoso abstractam penitus de carcere mentem,
Corporis atque animae faciens divortia tanta,
Quanta homini licuit, mors formidanda venire,              250
Aut ignota, potest: am Mors divortia tantum
Plena haec, quae sapiens toties optâsse videtur,
et toties tentâsse, facit; Superosque pententi
Libertatem animae claustris concedit apertis
Si saepe impatiens vitam projecit amator,              255
Atque manu pectus propriâ perfodit, ut umbra
Defunctam Stygias sponsam sequeretur ad umbras,
(Quâ tamen haud illo conceditur orbe potiri)
Num sapientûm animae, summi quae gaudia coli
Depereunt, verique boni capiuntur amore,              260
Quo nequeunt in carne frui, de carcere tandem
Corporeo solvi, claustrisque exire recusent,
Cum Deus ipse fores aperit, licitamque meanti
Dat Natura viam. At, donec Deus ille creator,
Qui terrenâ animam primo statione locavit,              265
Evocat, haud illâ statione excedere fas est.
Hic dubitans haesit paulum Cato. "Non datur ergo
"Sponte mori victis," inquit: "nec obire Catoni,
"Dum dabit injustus victor mandata, licebit?
"Caesaris exspectem gladios, atque in caput istud              270
"Jus illi agnoscam superi? dominumque fatebor
"Esse meum, quem Roma suum decreverat hostem,
"Quemque ego damnâram? num justam injusta dederunt
"Bella potestatem? non sic, o Numina! certe
"Humanas placuit vobis confundere leges,              275
"Et dare jus sceleri. Sed, si non sponte Catoni
"Projicere hanc lucem fas est, at crimine vitam
"Grandius est retinere nefas. Quam grande putarem
"Esse nefas nobis, turpem producere vitam
"Caesaris imperiis, et regna injusta probare!              280
"Quam Romae damnosa forent exempla Catonis!
"Pompeii juvenes, qui nunc ad prolia gentes
"Hispanas armant, patriaeque impendere vitas
"Non dubitant, justae posthac non credere causae,
"Sed pulchris fortasse volent desistere coptis;              285
"Nec libertatem per tanta pericula, per tot
"Aerumnas, quaerent, cum nobis regna probentur,
"Et non displiceat duro servire Catoni.
"Ah! potius fragilem hanc sit fas abrumpere vitam,
"Quam te, Libertas, violem. Sed, Numina si te              290
"Nunc tandem jussêre mori, tua funera saltem
"Prosequar, et Stygias liber comitabor ad umbras.
"Non ultra dubitare licet. " Tunc pectora dextrâ
Nuda ferit moriensque cadit; morientis ad ictum
Undique concurrunt famuli; labentia tollunt              295
Membra viri; vulnus refovent; mortique quietem
Eripiunt tantum, dum, quam projecerat ipse
Tanto animo, heu! frustra, contendunt reddere vitam.
Impatiens lucis, propriâ Cato vulnera dextrâ
Dilacerat; mortemque docet non posse negari.              300
Caesar, Thapsiacâ victor de clade reversus,
Tendit Adrumentum, cum jam victoria passim
Securum praestabat iter. Non arma nec ullae
Insidiae clausêre vias. Ignoscit ubique
Supplicibus; cum nulla videt restare pericla,              305
Tutaque fortunâ facta est clementia tantâ.
Inde Uticam advenit Caesar; fataque Catonis
Audito, ingemuit; questusque, "O invide!" dixit,
"Cur odio moreris nostri? vitamque relinquis,
"Ne non Caesareae bonitati injuria fiat?              310
"Heu! tibi crudelis nimium moriendo fuisti,
"Ut moriendo mihi posses crudelior esse.
"Durior interitu, quam vitâ armisque fuisti,
"Hostes es; atque odium nostri, quod sanguine nostro
"Non potuisti unquam, voluisti sanguine saltem              315
"Nunc satiare tuo, teque ipsum impendere damno
"Caesaris. Evitas nostrum, crudelis, amorem,
"Ut luctum facias. Mihi quid clementia prodest,
"Cui non Romani dubitant praeponere mortem?
"Infelix Magnus sese committere fraudi              320
"Barbaricae potius quam nostro elegit amori.
"Sed tamen ille, suas sperans reparare ruinas,
"Auxilium infido, non mortem, a rege petivit,
"Quam tamen invitus subiit: tu sponte perîsti,
"Invidiam facture mihi. Sed detrahet illam              325
"Invidiam, et spes injustas clementia vincet.
"Deflebo funus, natumque amplectar honore;
"Nec me crudelem victo fore sentiet orbis. "
Dans veniam Caesar timidis Uticensibus, agmen
Defessum reficit; paulumque moratus in urbe,              330
Munimenta videns, circumspicit undique latam
Planitiem: prope silva stetit, (regionibus illis
Rara nimis) non ampla tamen, quam lentus alebat
Bagrada, qui siccas illic connectit arenas.
Horrida silva fuit, conjunctis aëra ramis              335
Obscurum, et tristes exclusis solibus umbras,
Complectens. Nemus hoc ingressus Caesar opacum,
Antrum immane videt, nigro squalore repletum,
Et marcente situ, quem nox ibi longa creâsset.
Infecit gravidas erumpens halitus auras.              340
Attonito terrore loci, tandemque roganti,
Rem notam populis adstans Libys incola narrat:
"Haec, Caesar, multos jam non habitata per annos,
"Antra immensa olim monstrum exitiale tenebat,
"Pestis, et ira Deum, serpens, cui saecula nulla              345
"Produxêre parem terris; non tanta palude
"Lernaeâ tumuit reparatis anguibus Hydra;
"Nec qui poma draco custodiit aurea; nec, quem,
"Servantem vigili Phryxeum lumine vellus,
"Somniferis tandem domuit Medea venenis.              350
"Nec tu Phobeis, Python, confixe sagittis,
"Tantus eras, populis species incognita primis.
"Serpente in tanto potuisset Gorgonis omne
"Absumi virus; Libycis nec majus arenis
"Hoc monstro, semen si defluxisset in unum,              355
"Pestiferae tabes generâsset tota Medusae.
"Tam longum sese (centum porrectus in ulnas
"Quippe fuit) volvit serpens per fluminis undas,
"Ut, quoties gyris distendit terga solutis,
"Adversâ praedam potuit deprendere ripâ.              360
"Saepe illic tigris spumantes oblita rictus,
"Atque cruentati taurorum caede leones,
"Flumina dum libant, monstri conduntur in alvo.
"Atque utinam his tantum praedia contenta fuisset
"Ingluvies; periêre homines, quicumque per aestum              365
"Umbrosae fessi petierunt tegmina silvae,
"Aut quicumque istos, adverso numine ducti,
"Advenêre viri gelidos haurire liquores.
"Nam, simul ac nigro serpens caput extulit antro
"Horrendus, totamque implêrunt sibila silvam,              370
"Attonitos timor invasit; non ulla salutis
"Spes manibus, non ulla fugâ: deprendere praedam
"Distendit subito toto se corpore serpens.
"Saepius in flumen, monstrum vitare nefandum,
"Desiluêre viri: sed non praestare salutem              375
"Flumen eis potuit: nantes comprendit in undis;
"Nec mergi licuit miseris: pejora manebant
"Fata illos: monstri obsconâ conduntur in alvo.
"Sic impune diu silvâ grassatus in istâ,
"Egressus tandem est, et se ad majora paravit.              380
"Quid pecudum strages, quid singula fata virorum
"Persequar? haud vacat hîc privatas dicere clades.
"In populos furit; et totis cum gentibus atrox
"Bella gerens, ausus Romana lacessere castra est.
"Cum primum turmas Libyes ad litora duxit              385
"Regulus Ausonias, et in his consederat arvis,
"(Quis mihi de tanto credet certamine?) solus
"Invasit totas acies. Exercitus ille,
"Qui sibi promisit Libyae et Carthaginis altae
"Imperium, quem tot gentes, mundique timebat              390
"Tertia pars, uno vix se defendit ab angue.
"Dux capere arma jubet, nec solis ensibus illic,
"Aut pilis, sed ballistis, quae monia summa
"Et turres quaterent, monstro nova bella parari.
"Protinus insonuêre tubae; tunc ergit alte              395
"Se, dirumque caput serpens attollit in auras,
"Undique despiciens campos; tantusque videtur
"Quantus is est, geminas colo qui dividit Arctos.
"Tunc asper saevit; Stygias de gutture diro
"Exhalans nebulas, et flammea lumina torquet.              400
"Squamea cum volvit sublatus terga, putares
"Excelsum ad pugnas castellum sponte moveri.
"Distantûm longe subito se immittit in ora.
"Hos morsu, afflatu necat hos; hos tollit in altum,
"Ut casu interimat miseros; totasque cohortes              405
"Sternit humo, latas caudâ dum verrit arenas.
"Consternuntur equi passim, frenisque rebelles
"Invitos saevi dominos serpentis ab irâ,
"Dum fugiunt campo, portant: cessêre manipli;
"Tergaque vertissent (si fas credere) cuncti,              410
"Ni tandem valido contortum hastile lacerto,
"Dum sese arrectus tollit, sub pectore diro
"Haesisset. Fluxit sanies de vulnere nigra.
"Horrendum immugit, tum primum vulnera passus,
"Longaevus serpens, caudâque flagellat arenas              415
"Iratus. Cuncti clamorem ad sidera tollunt;
"Speque alacres, validis mittunt per inane lacertis
"Undique pila: ferit pars magna innoxia tergum
"Squamosum monstri; crepitantque sonantia tela,
"Ut sonat aestivus salientis grandinis imber,              420
"Tegmina tectorum feriens. Hastilia quaedam
"Fortunata magis maculoso vulnera ventri
"Infligunt: solus levibus penetrabilis illi
"Venter erat telis. Nigro humectantur arenae
"Sanguine serpentis, fecundaeque ante venenis              425
"Gorgoneâ de tabe, novo nunc semine tristes
"Concipiunt iterum pestes, et monstra nefanda.
"Nec minus iratus serpens, tantique doloris
"Impatiens, saevit campis, et corpora leto
"Prosternit. Levibus nequidquam prolia pilis              430
"Aut jaculis tantum tentâsset miles in hostem;
"Robore ni tandem dimissa falarica magno
"Immensi spinam fregisset pondere dorsi.
"Tum fractus vires, et tanto languidus ictu,
"Decubuit: solito non sese attollere nisu              435
"Jam potuit; patulo tantum minitatur hiatu;
"Et nebulas laesis exspirat faucibus atras,
"Si quoque letalis. Tandem stridore per auras
"Tormento volitat trabs acta, caputque nefandum
"Discutit, et cerebro nigras dispergit arenas.              440
"Horrendus tandem serpens tot jugera magno
"Ventre premens, ipsâ metuenus morte jacebat. "
Postquam oculos silvae miracula tanta vetustae
Caesaris implêssent, Uticâ discessit ab urbe;
Et, victi per regna Jubae victricia ducens              445
Agmina, regalis famosa ad monia Zamae
Pervenit. Ducis hîc Petreii animosa Jubaeque
Funera cognoscens, animo tam tristia fata,
Fortunaeque vices summae miseratur amaras.
Tunc urbe exceptus, Zamenses laudat, et illis              450
Praeficit imperio Crispum. Maurusia tellus
Romula de tanto facta est provincia regno.
Inde Uticam remeans, ventis dans carbasa, Sardon
Appulit, atque illâ paulum tellure moratus,
Tutus ad Ausoniae pervenit litora Caesar.              455