Jamque propinquabat bellum, Libyâque nefandi
Concurrunt iterum gladii, quos Thessala tellus
Vidisset. Pugnâ cur, Dî, voluistis in illâ
Restare exiguum nequidquam sanguinis Urbi,
Ut flueret torrente novo, fieretque secundum              5
Hîc civile nefas? unâ num clade pudebat
(Quantumvis magnâ) Romanam exscindere gentem?
Aut unâ tanti populi regione jacere
Non est passa graves tristis Fortuna ruinas?
Jam Roma in Libyâ est. Latii quae terra triumphos              10
Spectâsset toties, jam tristia vulnera spectat.
Sed, levibus tantum pugnis contenta, parumper
Fortuna extremi differt certamina Martis:
Tot subito gentes perituraque millia leto
Condemnare pudet; nec adhuc feralia Thapsi              15
Arva Jubae casus magni, vel triste videbunt
Scipiadae exitium, donec coëuntia signa
Ductorum, atque aliquos belli Ruspina tumultus
Vidit, et exhibuit tantae praecludia cladis.
Scipiadae a castris rex (in sua regna reversus,              20
Quae longe infestis populatur Sittius armis)
Discedit paulum; plenamque hostilibus armis
Advenit Libyen unâ legione, relicto
Robore militiae Lilybaeo in litore, Caesar.
Nec, de more suo, dederat mandata relictis              25
Militibus, quo conveniant, quae signa sequantur,
Quemve petant protum, permittens omnia fatis,
Fortunaeque suae fidens. Cur, Caesar inique,
Non pudet in minimis toties instare favori
Fortunae, et toties casus tentare per omnes?              30
Non tibi sat visum est, bello quod semper aperto
Res agit illa tuas, et tantos conficit hostes,
Cum plenâ pugnas acie, sine milite ni te
Protegat, et tua prospiciens temeraria coepta
Dirigat in melius, ducis objectumque periclis              35
Privatis toties redimat caput? an tibi parvum est
Effugisse Phari insidias, parvâque carinâ
Nocturni tutum vicisse pericula ponti?
Cur Divae, imperium tibi quae promiserit orbis,
Casibus exiguis pretiosum absumis amorem?              40
Postquam Andrumeti frustra corrumpere fidum
Considium, qui Scipiadae servaverat urbem
Praesidiis, Caesar tentaverat; ordine certo,
Instructâque redit legione, nec urbe potiri,
Sed tuto remeare, cupit. Sed vix fuga tanto              45
Induperatori concessa est tuta; frequentes
Considii erumpunt equites, atque agmina turbant.
Summaque ductoris laus est, et Caesar digna,
Ruspinam salvis potuisse redire catervis.
Sola urbes inter Libycas jam Caesarianae              50
Perfugium tenui restat Ruspina cohorti.
Hinc iterum ductor fatis egressus eisdem,
Dum cepit Leptim, et firmavit robore, paene
Amisit rursus reditum. Labienus in armis
Acer erat; validisque vias praecluserat omnes              55
Insidiis. Virtute opus est, et Caesare toto.
Fortunâque ejus summâ jam tempus egebat.
Et vicêre viri virtus, fortunaque: visae
Tempore sunt apto insidiae; victorque cruento,
Perque viros, perque arma, viam mucrone recludit;              60
Bisque fugam Caesar solam vincendo paravit.
Dum prope signa ducum vidit Ruspina duorum,
Infestasque aquilas, Utiquae Pompeius agebat.
Hanc Cato praesidiis tenuit; cum sic Cato sanctus
Alloquitur juvenem, et dictis castigat amicis;              65
"Surge animis, Pompei; magnum patris assere nomen,
"Et generis fatum tanti. Scrutare remotos
"Terrarum tractus, per regnaque dissita quaere,
"Quantus erat famâ genitor, quantasque reliquit
"Nominis haeredi, solo vel nomine, vires,              70
"Pompeii nato gladios quae terrae negabit?
"Quae tibi non classes (armis pacata paternis)
"Aequora praebebunt? hostis te viribus aequum
"Tanta facit fama, et mundo venerabile nomen.
"Si libet Occiduos orbis tentare recessus,              75
"Hispanosque armare truces, tua signa sequetur
"Cantaber, et Celtis sociatus nomen Iberus;
"Et tota Herculeis pubes a Gadibus, altos
"Ad Pyrenaeos, extremaque litora mundi.
"Si nihil omnino patriae miseranda moveret              80
"Afflictae facies, si nil moritura moveret
"Libertas, possesque hilaris servire tyranno;
"Te privata tamen facerent mala Caesaris hostem.
"Si pater arma tuus pro libertate gerebat,
"Nullus in Emathiis plus, quam tu, perdidit arvis:              85
"Sed sibi si genitor campo pugnavit in illo,
"Multo sunt tua damna illic majora; tibique
"Abstulit imperium victoria Caesaris orbis.
"Sed bona, quae moriens genitor tibi vera reliquit,
"Sunt vitae exemplum, et gestarum imitatio rerum.              90
"Haec tibi perpetuo, quae non invisa potestas
"Caesaris, aut Fortuna, potest auferre, manebunt.
"Labentem patriam teneris suscepit ab annis,
"Nullus adhuc titulis, nulloque insignis honore:
"Nec vires habuit, nisi quas virtute paravit.              95
"Quantos ille duces juvenili ardore subegit,
"Cum Marii moestam lacerasset factio Romam,
"Et miseram assiduis implesset caedibus urbem!
"Quot tum pro patriâ felicia bella peregit!
"Illius auspiciis audax est Carbo peremtus,              100
"Et cecidit terris Sertorius exsul Iberis.
"Praeclarum Libyco (dignus tunc nomine Magni)
"Duxit (adhuc Romanus eques) de rege triumphum.
"Haec fecit, nondumque tuos excesserat annos.
"Sed tu cur Libycis resides privatus in oris?              105
"Unius auxilium dextrae praestare valebis
"Hîc tantum patriae: procul hinc tu collige vires,
"Et libertati ductor succurre cadenti:
"Vel dignam tantis natalibus oppete mortem. "
Nil contra juvenis; sed (tamquam Roma Catonis              110
Ex ore admoneat, promantve oracula vocem)
Obsequitur citius dicto; et, dans carbasa ventis,
Digreditur Libycis, nunquam rediturus, ab oris,
Ut cadat Europâ magnus, ductorque per agros
Tot ferat Hispanos Romanae vulnera gentis,              115
Quot prima Emathiis victoria Caesaris arvis
Proxima vel faciet Libycis. Nimis invida quamquam,
Nobilis o Pompei! longae tibi fata negârunt
(Quae patri dederant) felicia tempora vitae;
Morte tamen patrem aequabis, magnaque ruinâ;              120
Nec fera fatalem vincet Pharsalia Mundam.
Sicaniis Caesar vires jam nactus ab oris
Protinus Uzzitae excelsum prope moenia montem
Occupat. Huc ducunt, collatis undique signis,
Rex Juba Scipiadesque suas ad proelia turmas.              125
Conspectu Uzzitae bellum jam constitit omne.
Scipio detrectat pugnam; nec dulcia tantis
Uzzitae fato damnantur cladibus arva;
Quamvis ter Caesar, certaminis acer amore,
Instruit armatas acies, ter provocat hostes.              130
Sed nullam pugnae cum spem superesse videbat,
Destituit rursus montem; et laeto omine Thapsi,
Nocte iter emensus, fatalia venit in arva.
Illic Virgilius valido castella tenebat
Milite, Scipiadae fidus, causaeque senatûs.              135
Scipiadae regisque Jubae vexilia sequuntur
Ad Thapsum, quamvis cladis praesaga futurae
Aethera non cessant dare signa minacia. Lumen
Horridius tenebris praebebant fulgura: stellae
Insolitae visae; intonuit sine nubibus aër;              140
Et fragor armorum nocturnas terruit auras;
Aeratâ moestus manavit casside sudor;
Et dura attonitis ardebant pila maniplis.
Vix poterant, infausto examine tecta, revelli
Signa solo; noctu Libycorum audita leonum              145
Murmura saeva: solum Thapsi, montesque, moveri,
Coeliferumque Atlanta, putant: non laeta videtur
Ulla avis; infaustus bubo, nocturnaque castris
Strix queritur: nec, cum Superbi mortalibus ista
Prodigia ostendunt, clades vitare futuras,              150
Sed tantum trepidare, docent. Feralia Thapsi
Scipiadae peritura acies jam venit in arva,
Quae tot damnâssent crudelia fata ruinis.
Aequore, quo Siculis Libye disjungitur oris,
Alluitur longo tractu paeninsula Thapsus,              155
Quâ spectat Borean: adversâ parte palude
Cingitur: in medio est aditus terrestris ad urbem.
Hanc isthmon, quamvis non late extenditur, altum
Dividit in medio stagnum, binasque relinquit
Angustas utrimque vias. Haec Caesar ad ora              160
Exteriora isthmi pervenerat agmine laeto;
Castraque munierat vallis fossâque profundâ,
Quâ Thapsum spectant; ne forsan terga suorum
In pugnâ opprimerent hostes ex urbe ruentes.
Sed fauces paene angustas obsederat isthmi              165
Scipio; Caesareis adversaque castra locâsset,
Magnum opus intendens, si non cita pugna daretur,
Aggeribus structis, ductâque ad litora fossâ,
Deceptos illis includere faucibus hostes.
Sed coeptum celare suum, vel ferre paratus              170
Incursum belli, pulchro instruit ordine turmas.
Romanas medio legiones ipse gubernat;
Tot varias dextro gentes sua signa secutas
Rex Juba ducebat cornu; laevumque tenebat
In Libycis Varus, Gallis Labienus in armis              175
Teutonicisque ferox; alarum frontibus, altis
Aggeribus bello similes, stabant elephantes.
His juncti Gaetuli equites Numidaeque steterunt.
Pone feras variae gentes levia arma gerebant;
Armati jaculis Mauri: pharetrisque veneno              180
Illita gestabant scelerati spicula Mibae.
Caesaris at postquam instructam procede vidit
Scipiades aciem, clara sic voce cohortes
Incitat: "O Romana manus, spes sola senatûs,
"Et patriae tutela! animis si robora posset              185
"Addere ductoris facundia, quanta diserto
"Argumenta darent miserae tot vulnera Romae,
"Viribus exstictae leges, venerandaque jura,
"Ipsaque libertas armis oppressa nefandis!
"Si patriae clades, si publica damna movere              190
"Nil poterant mentes; cui non Pharsalia luctus
"Exhibuit proprios, privataque funera? quis non
"Aut fratres illic aut natos moeret ademtos?
"Jam nunc ultrices spectant tot pignora dextras,
"Tot cari Manes. Tanto hîc nos justius arma              195
"Induimus, quam Thessalicis Pompeius in arvis,
"Quanto Thessalicis augentur crimina campis
"Caesaris. Accedent tam justae Numina causae.
"Nec, quoniam Emathiâ cecidit sub Caesare Roma,
"Vos transîsse Deos, Romanaque jura perosos,              200
"Credite. Pompeio solitum Fortuna negavit,
"Non Urbi, auxilium: toties lassata triumphis
"Privati, verita est, ne, si cecidesset in arvis
"Emathiis Caesar, deceptus crederet orbis
"Non Romae, sed Pompeio, donâsse triumphum,              205
"Privatique fuisse Deam. Non amplius Urbem
"Destituet Fortuna suam; fatisve nefandi
"Caesaris Ausoniae sacras succumbere leges,
"Imperiumque, sinet. Non sunt haec signa Deorum
"Iratorum Urbi, (si me non omina fallunt)              210
"Ductorem vobis, Libyco pugnantibus orbe,
"Quod dant Scipiadem. Felicia nominis hujus
"Fat hîc, aut Afros non est memorare necesse
"(Quos non ulla potest regio nescire) triumphos.
"Talia fas nobis sperare est; non minor armat              215
"Nos pietas: Latii nec nominis Hannibal hostis
"Caesare deterior. Patriae junxêre salutem
"Cum vestrâ Superi. Manibus reddetur eisdem
"Roma sibi et vobis. Virtute arcessite fatum.
"Communi proprios cum libertate penates,              220
"Conjugia atque domos, istis conquirite campis. "
Militis erigitur virtus: animosa cohortes
Ira subit Latias, pugnaeque accendit amore.
Nec minus interea vario clamore fremebat
Dissona turba Jubae, et belli undique signa petebat.              225
Caesar, ut optatum Dîs advenisse secundis
Pugnandi vidit tempus, sic voce cohortes
Incitat audaces: "Dextris victricibus iste
"Ultimus, en, sudor, qui tot mercede labores
"Pensabit dignâ, qui tot livore negatos              230
"Hactenus, et magnâ meritos virtute, triumphos
"Asseret. Ista dies, quascumque aut Gallia laurus,
"Aut Rheni gentes, aut victa Britannis, debent
"Virtuti dudum vestrae, nuperve subactae
"Promittunt gentes, invitis hostibus, omnes,              235
"Invito livore, dabit: longeque triumphum
"Majorem de rege Jubâ victoribus addet.
"Nec dubitare mihi fas est; fallentia nunquam
"Signa, truces oculos video, vultusque minaces.
"Victores novisse suos fragmenta ruinae              240
"Emathiae discant. " Dixisset plura: repente
Cum fera de dextro cecinerunt classica cornu,
Prosiliuntque acres (nec eas retinere tribunus
Centuriove potest) ad proelia sponte catervae.
Non inhibet Caesar, sed laxat frena furori.              245
Carcere sic pronus nimium ad certamina currus
Cum forte erumpit, lorisque auriga retentis
Frustra inhibere studet, tandem dat victus habenas.
Utraque jam tanto concurrunt agmina motu,
Quanto (si longae flexum natura Maleae              250
Donaret nautis) adversis bina coirent
Aequora gurgitibus. Pulsat fragor aethera; montes
Undique vicini excipiunt, resonantque furentes
Pugnantûm voces. Siculas it clamor ad oras.
Huncque repercutiunt Lilybeïa saxa, timentque              255
Vel sonitum belli terrâ retinere quietâ.
Non ita, pinifero Boreas cum Thracius Ossae
Incubuit, resonant quassatae turbine silvae;
Murmure nec tanto Nilus, cum de Cataractis
Praecipitat duris illisas cautibus undas,              260
Astra lavans, surdas habitantibus obstruit aures.
Scipiadae dulcis stimulat vindicta catervas:
Caesareas ingens premit indignatio turmas,
Quod nova defuncto succedant proelia Magno;
Inventusque alius ductor civilibus armis.              265
Sanguine merguntur campi, vicinaque multo
Tincta cruore palus; et quod tot vulnera rubrum
Emittunt flumen, fecundam putria terrae
Alligat in glebam, et steriles connectit arenas.
Inter utramque aciem volitat feralis Enyo,              270
Lampada funestam quatiens. Reseraverat antrum
Tartareus rector pallens; utque arma nefanda
Spectarent, caperentque sui solatia fati,
Invisas illuc Libyes emiserat umbras.
Undique consedêre arvis, nigrâque coronâ              275
Infecêre diem, versatilis umbra Jugurthae,
Hannibalis saevi Manes, captique Syphacis:
Qui nunc eversas secum Carthaginis arces
Ignovêre Deis, postquam feralia campi
Proelia Thapsiaci, et Latios vidêre furores.              280
Sed tamen Ausoniae civilia vulnera dextrae
Afra luet tellus; et plus vastabitur, aetas
Proxima quam reparare potest. Inarata jacebunt
Arva; ruentque suis vacuatae civibus urbes.
Quaeque viri coluêre, ferae nunc rura tenebunt.              285
Quâ reges olim per gentes jura dederunt,
Tigris erit, pardusque, et habebunt regna leones.
Innocuus vivet serpens, et nulla, venenis
Dum deerunt homines, pestis censebitur orbi.
Caesareis leviter percussi pectora telis,              290
In sua conversis elephantes agmina frenis
Praecipites rabie currunt: tum robore densos
Indomito turbant cuneos, atque agmina regis
Prosternunt confusa Jubae: nil arte valebant
Rectores miseri, nil vi; Fortuna regebat              295
Sola feras, contraque suos pro Caesare misit.
Illi hostes, illi socii, dum nemo gubernat,
Quos Fortuna facit. Vicinum elephantibus agmen,
Gaetuli Numidaeque equites crudeliter illic
Calcabantur humi. Vastâ pars mole ferarum              300
Contrita est; fossas pars praecipitantur in altas.
Tunc infelices, tutelâ orbati elephantûm,
Tot Libyae populi, et gentes levia arma gerentes,
Caeduntur cumulis passim, jugulisque fatigant
Caesareos solis; nec stantes amplius hosti              305
Hic bellum, sed praeda, manent. Hastilibus igne
Duratis quid Bamurae jam nuda juventus?
Quid levibus contra Romanos comminus hostes
Autololes jaculis? Nil illis ignea plantae
Vis prodest, cursusque levi velocior aurâ.              310
Non bene Cinyphiis hirsuit tegmina capri
Pectora defendunt: vix, contra Caesaris enses,
Aes ferrumque valent. Implentur sanguine fossae:
Moesta madet tellus; et de tot gentibus unus
Purpureus caesis infecit pascua torrens.              315
Non Juba, per mortes hominum, privataque fata,
Sed gentes pariter caesas, populosque jacentes,
Metitur, quantis pereunt sibi regna ruinis.
Nec sua post tantam cladem munita putavit
Castra satis, miseram victis praestare salutem;              320
Sed, cum Petreio fugiens, tentoria cunctis
Splendida divitiis hosti permisit avaro.
Quae cito Caesarei, victorum terga sequentes,
Diripiunt, opibusque Jubae, tantisque potiti
Bellorum exuviis, operum mercede, priusquam              325
Sanguinolenta fuit victoria plena, fruuntur.
Sed non tam celeri bellum pro Caesare cursu,
Quâ Latiis stabat vallatus Scipio turmis,
Atque pares fulsêre aquilae, Fortuna peregit.
Hîc incerta diu varii stetit alea belli;              330
Hîc haesit fatum, et dubiis Victoria pennis.
Inter utrumque agmen visa est volitare; repellit
Viribus haec acies vires; alternaque dextras
Crimina civiles foedant; dum maxima regnant
Hîc odia, hîc caedes; animos in proelia tamquam              335
Causa mala augeret; tantoque ardentior ira,
Quo scelerata magis. Dubitant ostendere fata,
Quid tandem Romae fortunave Caesaris esset.
Ex acie tandem Libycae fugêre cohortes,
Quae duce sub Varo steterant; dare terga coactus              340
Dux simul; et tu, Gallorum, Labiene, tuorum
Corpora caesa videns, Thapsi funesta relinquis
Arva gemens; aliis demum civilibus armis,
Romanisque iterum servate furoribus, arvo
Pars Latiae cladis Mundano magna jacebis.              345
Nec fato occumbes, (acerrime Caesaris hostis)
Dum potis est certare suo cum Caesare Roma.
Scipio ut adversas videt increbrescere vires,
Cedentesque suas, nec jam reparabile bellum,
Fluctuat ancipiti divisus pectora curâ;              350
Ingerat an medios sese moriturus in hostes,
Ut, populi caput Hesperii, ductorque senatûs,
Summo in honore cadat felix, Stygiasque per undas
Maxima Romani descendat nominis umbra:
An speraret adhuc, atque ultra fidere fatis              355
Ausoniis, tantoque velit superesse dolori.
Decepit tandem fiducia vana futuri
Successûs miserum, pulchrumque excussit amorem
Mortis: ut Emathiâ, caput oblatura superbo
Victori, Magnum spes dira fefellerat olim.              360
Hos animo casus volventem concitus aufert
Scipiadem ex acie sonipes; cum territa passim
Agmina coeperunt toto discurrere campo;
Cedentesque equites tutas petiêre latebras
Montibus Uzzitae; peditum pars magna petebat              365
Castra Jubae, si forte brevem praestare salutem
Defessis alti poterant munimina valli.
Sed, postquam se deceptos, et castra cruentis
Caesareis possessa vident, tum tela cohortes
Victae proiiciunt, et inermia brachia tendunt.              370
Sed nihil (o rabies civilis dira furoris!)
Profuit, heu! miseris submissio: caede nefandâ
Sternuntur, quamvis gladios inhibere suorum
Contendit Caesar frustra, et clamore furentes
Increpuit magno, "Cives nunc esse memento,              375
"Non hostes, miles; partum virtute triumphum
"Cur feritate novâ maculas? Haec, sanguine sero
"Quam paris, invidia est plus quam victoria nobis. "
Saepius haec moestus clamat; pars nullaque belli
Civilis tum Caesar erat. Sed perdere cives              380
Quae toties poterant, non jam servare valebant,
Jussa ducis: jugulant miserandâ caede cohortes
Scipiadae, strictisque odium mucronibus explent,
Invito duce, Caesarei; et qui jussa per annos
Tot ducis implêssent magni crudelia semper,              385
Nunc solum, cum justa dedit mandata, rebellant.
Jam vero ingentem pro Caesare fata ruinam
Sparsissent campis, et tecta cadavere tota
Planities funesta jacet; tandemque sequendo
Defessas Caesar revocans ad signa cohortes,              390
Prospera divitiis regum certamina donat.