1. Nox hyemalis erat, densis obscura tenebris,
2. Aëre commoto, pluuiosaque flantibus austris,
3. Cum defessa sopor mea membra profundus haberet:
4. Ecce mihi in somnis offert se Mulciber atro
5. Terribilis uultu, uelut è fornace reuertens,
6. Perfusus sudore artus, ferrugine crinem,
7. Puluerea facie atque oculis flammantibus horrens:
8. Treis secum famulos immania corpora habebat,
9. Nudos membra, atque unoculos , uulgoque Cyclopas
10. Recte appellatos, Steropes à fulgure, Brontes
11. A tonitru, nomen sortitur ab igne Pyragmon:
12. His comitatus erat, cum me somno usque grauatum
13. Talibus increpuit: Puer (inquit) inique, patrisque;
14. Immemor et patriae, cur tempus segniter istud
15. Conteris? Et pulchrum sine fructu prodigis aeuum?
16. Et patris interea retices nomenque, decusque,
17. Ingeniumque tui fabros qui in pace gubernat
18. Accingitque suos ad opus, moderatur, alitque
19. Prouidus, et laetus sua reddere praemia cuique:
20. Infelix patrij cur non reminisceris agri?
21. Vnde tibi haec nemorum tam dira obliuio? Quae te
22. Aequaleisque simul toties, mixtasque puellas
23. Ludenteis habuere? Omnis cum frondibus arbos
24. Luxuriat, uarijsque adrident floribus agri?
25. Num fontem et riuos per amoena uireta fluenteis,
26. Queis sine tota tui patris Ferraria friget,
27. Num loca es oblitus, queis diuum lumina gaudent?
28. Quaeque homines mage miranturque Thessala Tempe?
29. Quam suum et Elysium manes? Clementia coeli
30. Illhic tanta, et fertilitas, et copia rerum:
31. Siccine contemnis patriam, patriosque penates,
32. Infelix puer? Haec Musis dignissima sedes
33. Incelebris semper, semperque ignota iacebit?
34. Audi agendum, quae pauca tibi curanda relinquo:
35. Si sapis haec memori mea pectore dicta reconde:
36. Est scribenda tibi Ferraria carmine, cunctis
37. Quo ferri ignaris ars innotescat habendi:
38. Ferri, inter tanta multa metalla bonique malique
39. Fructum et perniciem, uitam exitiumque ferentis:
40. Quippe rudis tellus incultaque scinditur illo,
41. Aptaque fit segetes homini praebere quotannis:
42. Plantaeque et uites omni squalore resecto
43. Annua cum folijs iuuenescunt dona ferentes.
44. Ferro aedes tolluntur, et aspera saxa secantur.
45. Humanos omneis ferrum conducit ad usus:
46. Illo etiam ad caedes hominum et funebria bella,
47. Vindictamque et iter mortis praesentius atrae
48. Vtimur excusso tormentis, atque lacertis,
49. Pennatoque etiam: nullum non robore ferri
50. Patratur facinus, uis, stuprum, furta, rapinae:
51. Nec tamen in culpa est ferrum, set caeca libido
52. Impietasque hominum insignis, qui sponte ruentes
53. In scelus omne, nouos astus artesque nocendi
54. Inducunt, furijs genijsque hortantibus atris.
55. Quod si forte neges nobis parere superbus,
56. Nosti quid patrijs mea possit in aedibus ira,
57. Expertus satis es nostrum dudum ipse furorem,
58. (Si memores) tua cum flamma Bacchante cremaui
59. Carmina, flagraruntque domus pia tecta paternae
60. Funditus, atque ubi nunc Ferraria cresceret herba,
61. Ni pius aetherei uetuisset rector Olympi,
62. Deuictus lachrymisque tuis et amore parentis.
63. Audistin'quae te iandudum scire uolebam?
64. Dixit, et in densas noctis se condidit umbras
65. Cum famulis. Animo fuerat quae dicta uoluto,
66. Attonitus tanto monitu, et parere iubenti
67. Constitui, idque hodie, neque enim rem longius istam
68. Differri patiar, non quod tua Mulciber arma
69. Vel tonitrum metuam tempestatesque sonoras:
70. At quia sopitum iuuat hoc recreare parumper
71. Ingenium, et me tollere humo, atque adsuescere Musis,
72. Et puerilem animum inflammare, et ludere uersu.
73. Accingor, Tu summe faue pater optime rerum,
74. Qui solus potis es nutu imperioque fauere,
75. Nempe deus, puero uires mentemque ministra.
76. VANDOPERAE locus est cuius Ferraria nomen,
77. Incumbens Barsæ fluuio, septusque uiretis,
78. Haud procul à turri, quam quondam Vandala pubes
79. Struxit, ut historiae et ueterum monimenta loquuntur:
80. Hinc et Vandoperæ facta adpellatio terrae:
81. Hic nostra est (inquam) Ferraria: præsidet illi
82. BORBONIVS genitor, pia quem mihi numina seruent:
83. Is primum perquirit eos qui cædere ligna
84. Et sudare diu, et norunt uibrare securim.
85. Conducti in syluam ueniunt, hic fissile Robur
86. Diuiditur cuneis, Acer, Ornus, Fraxinus, Ilex,
87. Et Picea, et Fagus ueterum altrix, ingemit EchÚ
88. Per syluam, struibus late loca plena tumescunt.
89. Qui uero catus est lignator, quercubus omnis
90. Abstinet, et Larice indomita, Buxoque rebelli,
91. Quandoquidem his carbo semper sit inutilis, et qui
92. Accensus crepitat lauri instar, et exilit ardens,
93. Mox moritur, frigescit opus, faber aestuat ira.
94. Postquam magna satis lignorum copia uisa est,
95. Est gens syluestris tenuisque et paupere cultu,
96. Sorte sua contenta tamen, patiensque laborum:
97. Hi quadam quasi censura ac ratione recensent
98. Lignatoris opus, seriatimque omnia lustrant,
99. Et numero accipiunt, nec uel fallantur in ipso
100. Reddendo carbone patri, ne uel pater illis
101. Plus pendat quam sint meriti: dein quisque patentem
102. Vestigat sedem, prorsumque humore carentem,
103. Nam bene non coquitur carbo tellure in aquosa,
104. Set fugit in cineres: quo fit sibi summa locorum
105. Eligat ut prudens: sua sicco denique credat
106. Ligna solo, qui deinde pyram lateque patentem
107. Congeriem fruit et patula radice rotundam,
108. Culmine pyramidi similem, mox fronde uirenti
109. Faginea quernaque tegit, cineresque nigranteis
110. Et pingues spargit, nec tum obruta ligna patescunt,
111. Atque ubi tempus adest quo uult immittere flammam,
112. Rima latet subtus certa atque angusta, subestque
113. Hac iter in medium struis, atque hac mittitur ignis.
114. Mox iterum rima haec folijs terraque tenaci
115. Vndique stypatur, uento uia nulla, nec aurae
116. Linquitur, ipse intus frustra permurmurat ignis
117. Aera disquirens, magnoque fragore minatur.
118. Hinc simul erumpunt tanta caligine fumi,
119. Tam graue spirantes, quam qui de faucibus Orci:
120. Aut illi, quos (ut fama est) perterritus olim
121. Misit in Alciden Cacus Vulcania proles,
122. Raptor Auentino iamiam moriturus in antro.
123. Huic operi septem sols totidemque necesse est
124. Imperidat noctes uigilans, imbresque futuros
125. Praecauerat, flatusque Austri coelique figuram
126. Obseruet Pliadasque nihil pigra plaustra Bootis
127. Hunc fallunt, nihil hunc fallit nimbosus Orion:
128. Instabilem Lunae faciem percallet ad unguem.
129. Interea coquitur carbo, ipse subinde quiescit
130. Carbonarius: hunc coniunx ubi Martius ales
131. Praecinuit lucem, uisit, soletur ut aegrum,
132. Alliaque et cepas adfert oleumque, salemque,
133. Atque cadum uilli plenum, pinguemque suillam:
134. Haec etiam noctes aliquot plerunque marito
135. Cum fesso uigilat, nec pernoctare grauatur
136. Vna, pulmentumque coquens, renouansque cubile,
137. Euerrensque casam, hanc humilem sibi strauerat ante:
138. Hanc habitat laetus, laeta cum coniuge, ibique
139. Coenitat, à coena fabellas audit, et utrem
140. Inflat, praerudibusque modos integrat agresteis
141. Articulis: stupefactarum tum densa ferarum
142. Agmina conueniunt, hominemque audire canentem
143. Syluestrem Musam (dictu mirabile) gaudent:
144. Capreoli, ceruique leues, damaeque fugaces,
145. Raptoresque lupi, uillisque horrentibus ursi,
146. Et uulpes, curuisque timendi dentibus apri,
147. Arrectis omnes mirabundae auribus astant,
148. concordesque ferae, et cantu fera pectora mulcent:
149. Non secus ac lenissetigres Rhodopeius Orpheus
150. Amphion ue sono blandae testudinis olim
151. Dicitur, et lapides duxisse in moenia duros.
152. Quin etiam nigris cum pallet nubibus aer,
153. Cum tenebris media obscuris in nocte perhorret
154. Telluris facies, tunc exaudire luporum
155. Caecorum rabiem solet, et diros ululatus:
156. Deniqud ramatim uolitant lugubre canentes
157. Foeda et lucifugae uolucres, striduntque per umbram.
158. Ille nihil motus, comprensa lampade, diuos
159. Inuocat, et sanctum Christi super omnia nomen,
160. Adgrediturque feras: fugiunt, perque inuia lustra
161. Attonite sua tecta petunt, notasque cauernas.
162. Quid memorem fossas et retia, se quibus ille
163. Cum libet exercet? Ceruus se hic implicat, illhic
164. Incidit in fossam uulpes male uafra, lupusque
165. Pernicies ouium, aeternus pastoribus hostis.
166. Quid modulos auium dicam, quos tempore uerno
167. Audire est operae pretium: Philomela serenam
168. Flet noctem, ramoque sedens quos forte uiator
169. Astraxit, queritur foetus, et flebile carmen
170. Integrat, et moestis implet nemus omne querelis.
171. felix uulgus nimium, sua si bona norit,
172. Aerumnasque graues animo tolerauerit aequo.
173. uulgus fucis longe felicius illis
174. Qui nos compilant, et quos immanis habendi
175. Est amor argenti, quos mundi gloria uexat,
176. Qui carnis desiderium sensumque sequuntur,
177. Qui spernunt inopes, condemnant uera locutos.
178. gens, o cunctis Erebi dignissima poenis:
179. Quid nostro hoc seclo, quid tempore spurcius isto?
180. Nempe gregem summa debent qui pascere cura,
181. Doctrinaque decet quos praelucere popello,
182. Ii uerum ignorant, uiolant, gaudentque rapinis:
183. Egregie imponunt nobis, animalia uentris,
184. Et portenta hominum, qui foedo mascula miscent
185. Corpora concubitu, et uetitis complexibus ardent.
186. Quis dormire Orcum dubitet? Qui talia monstra
187. Non uoret? O homines, o fors, o tempora nostra,
188. furor irati et comptenti numinis: o quam
189. Multas tecum animas pessum das foeda meretrix
190. Purpurea: o infelix seclum, o lachrymabilis aetas
191. Ferrea, uel ferro peior quia durior ipso.
192. Quo rapior demens? Quo me furor impulit? Ad rem
193. Vt redeam, septem interiectis carbo diebus
194. Percoctus trahitur, fumusque ignisque residunt:
195. Tum pyra detegitur rastris, mutata uideres
196. Ligna, ut quae fuerant paulo prius humida et alba,
197. Arida et atra patent, nec sunt tamen igne minuta,
198. Tanta manent, solumque nouum sortita colorem
199. Ingegniumque nouum: superest auriga repente
200. Adcurrat, (nam carboni nocet imber) equisque
201. Adiunctis plaustro uectet sub tecta fabrorum.
202. De carbone satis: Nunc de fossoribus ordo
203. Postulat ut dicam, set quæ puer ipse notaui.
204. Ii sunt qui cura multa multoque labore
205. Materiem ferri effodiunt, et uiscera terræ
206. Ictibus inuadunt crebris, uenasque requirunt
207. Abstrusas, tornoque trahunt et fune sub auras.
208. Quod si forte roges, quanam cognoscitur arte
209. Materiem quæ terra habeat, ferrique fodinam
210. Contineat: norunt pueri, nouÍre bubulci,
211. Indicat ipsa soli facies subrufa, nec usquam
212. Tam regio infelix ferrum quæ non ferat ulla est.
213. At quæ materies solita est excellere, disce.
214. Pondere quæ grauis est, sulumque imitata colorem
215. Emicat, haec certa est, haec raro fusa fefellit:
216. Hinc tibi fertilitas ferri promittitur ingens.
217. Quæ uero leuis est pallensque absumitur igni
218. Persimilis limo, et fornaci congerit atram
219. Colluuiem, missa frustra de follibus aura.
220. Denique materies omnis de more lauanda est,
221. Et quæ crassa nimis, quæque indigesta uidetur
222. Subijcitur prunis, coquitur, contusa minutim
223. Abluitur lymphis apto currentibus alueo,
224. Hinc ad fornacis radicem et limina fertur.
225. Quadrata est ingens Barsæ prope fluminis undam
226. Infabricata quidem moles, quam nomine dicunt
227. Fornacem, structa est saxis uulgaribus, intus
228. Sunt silices duri, quibus est mirabile robur
229. Visque resistendi flabris ignique uoraci:
230. Hic gemini folles à tergo immania spirant
231. Terga boum, uibrante rota, quam uersat aquarum
232. Impetus adsidue, motantur, flantque uicissim,
233. Et flant, et reflant, alternis motibus æqui.
234. Adcubat hÓc Fusor, sic illum nomine dicunt,
235. Excipit hic solers massam, quod fusile ferrum
236. Dicitur, atque regit uentos, lituisque prehensis
237. Ferreis emungit squamas, et perdomat ignes:
238. Seligit impurum puro, noctesque diesque
239. Peruigilans, homo durus, et omnia ferre paratus:
240. Hunc uix sesquihoram toto dormire bimestri
241. Continuum esse nefas perhibent, quo tempore fornax
242. Visceribus manet integris, follesque supersunt
243. Fortes, qui fessis succurrant fratribus, et qui
244. Fornacem renouent, atque ignis ut acrior instet:
245. Hic riuis fluitat ferrum, sæuoque boatu
246. Stricturas uomit, et piceo cum turbine flammas,
247. Ingenteisque globos, quos lambere sydera credas:
248. Haud aliter quàm sulphureis ardoribus Aetna
249. Cum fessum latus incassum sub pondere tanto
250. Nititur Enceladus motare, atque impos anhelat,
251. Fit tonitru, exuperant flammæ, circunfremit æquor.
252. Carbonem interea qui materiemque ministret
253. Fornaci, simul ac uasto decreuit hiatu,
254. Fusori comes est, is in ipso culmine custos
255. Vir stabulat uigilax, uultuque habituque Charonti
256. Persimilis, qui cum artifices qui plurima fingunt
257. Vasa luto primum tornatim: denique formis
258. Infundunt ferrum: quin et (mirabile uisu)
259. Bombardas conflant, ita enim monstra illa uocantur,
260. Dæmonis inuentum stygij, furor iraque diušm.
261. Mulciber his primos dum Teuthonas instruit armis:
262. Atque pilas, quibus et muri quatiuntur, et urbes
263. Aequantur turresque solo, robusta teruntur
264. Corpora, flammiferi nimirum fulminis instar
265. Hæc tormenta uolant, referuntque tonitrua bombo.
266. Exin massa recens quæ de fornace petita est,
267. Germanum ferrum nondum meret illa uocari:
268. Est igitur qui mox recoquat, uastaque secundo
269. Fornace emendet, faciatque plicatile ferrum
270. Congestum in globulos: succedunt protinus acres
271. Ipsum qui extenuent poliantque his ferreus ille
272. Malleus est ingens, quem maxima tollit aquæ uis.
273. Calfaciunt iterum impigri, uersantque per ignes
274. Forcipibus duris ferrum, candensque paratis
275. Immergunt lymphis: Chalybes imitantur, apud quos
276. Bilbilis est amnis, qui ferrum temperat, et qui
277. Ductilius reddit, fabricandisque ensibus aptum.
278. Perdomitum flammis rapiunt, portantque sub ictus
279. Terrificos, quibus et regio strepit omnis, et aether,
280. Et montes circum, et late nemora alta resultant.
281. Mirifice hic massam extendi, ducique uideres
282. In tenues longasque trabes, ceram esse putares.
283. Egregie uero contusum et rite politum
284. Officium patris est æqua perpendere lance
285. Exacta hebdomade. Adcurrunt lignator et unà
286. Carbonarius, et fossor, fusorque fabrique:
287. Conueniunt hilares omnes, ut certa laborum
288. Præmia percipiant, contenti à patre recedunt.
289. Is ne quem imprudens fraudet mercedis honore,
290. Scripta habet in libro rationum cuncta suorum
291. Nomina, se falli non uult, nec fallere quenquam:
292. Sic habet in promptu quod quisque labore meretur
293. Vt digitos unguesque suos: glomerantur in unum
294. Mox illi aere graues, exhaustaque membra labore
295. Solantur dapibus, ludo uinoque calescunt:
296. Præbibit hic socio rodenti turpiter ossa,
297. Ille iacet somno pressus, uinoque sepultus,
298. Mixta uomens misero ac eructans allia Baccho:
299. Implentur clamore aedes, confusa profecto
300. Colluuio, simul hic omnes uario ore loquuntur:
301. Hic cernas Lapithas, pateras cursare, manusque,
302. Subuerti mensas, effundi saepe cruorem:
303. Sic post uina solet saeuire ignobile uulgus:
304. Ac ita fit tendem, ut quod uel sudoribus illi
305. Nocturnis peperere sibi, peperere diurnis,
306. Hauriat una dies, et multa sequatur egestas.
307. Quid mirum? Procerum uitam moresque sequuntur,
308. Sopitis etenim sic grex pastoribus errat.
309. Ne tamen hic peccem, sopitos dicere nolim
310. Esse istos uentres, nam quid uigilantius illis
311. Redditu in augendo, defendendisque suarum
312. Rerum imposturis? Inculcandisque popello
313. Deliramentis hominum, tricisque dolisque?
314. me imprudentem nimium, cur talia dico?
315. Inconsultus homo temere molitur, et audet
316. Omnia, prudentem facti non poenitet unquam:
317. Horrida nil timeo metuendae fulmina Lernae,
318. Nil metuo longas graueolentis carceris umbras,
319. Nil metuo flammam, qualem nec Mulciber unquam
320. Viderit: o miserum atque infaucto sydere natum
321. Borbonium, o miserum puerum, quid uera profarsi?
322. Cur non dissimulas? Cur tam libera lingua est?
323. Cur non conniues? Cur non blandiris ubique?
324. Cur non das operam lucrando stulte fauori
325. Istorum procerum? Cur non te respicis ipsum?
326. Cur non Hippocrati, cur non das legibus amens
327. Humanis operam, utpossis euadere diues?
328. Viuere securus, preciosa ueste nitere?
329. me infelicem puerum, quem nulla cupido
330. Vexat opum, quem nullus amor sceleratus habendi
331. Sollicitat: satis est Virtus, satis unica Virtus:
332. Vna satis Virtus, et mens sibi conscia recti:
333. Praeterit ut uentus mundi illectantis imago,
334. Transuersosque agit, et secie deludit inani.
335. Hactenus est perstricta breui Ferraria tractu:
336. Multa ego de ferro prudens miranda reliqui,
337. Plurima subticui, quae prouectum ipsa poetam
338. Poscere sunt mihi uisa, et sesquipedalem uolumen:
339. Quod lusi pueris lusi, meliora supersunt
340. Quae premimus, nec (spero) bonis ingrata futura.
341. Interea sciolique susurronesque nefandi,
342. Qui cum nil praestare queant, aliena reprendunt,
343. Arcadica peduces, et pondus inutile terrae,
344. Rumpantur, patremque suum te Zoile uisant.
345. Vos igitur pueri per summum obsecro tonantem,
346. (Qui natum in terras coelo demisit ab alto,
347. ut nos mortifera primorum labe parentum
348. Ablueret foedos. Et libertate bearet:
349. Vtque suo nostras animas à faucibus Orci
350. Sanguine seruaret moriens, coeloque locaret,
351. Et faceret reges, fidei per nobile donum.)
352. Vos (inquam) o pueri ueniam date, parcite uestro
353. BORBONIO, paruumque boni et puerile poema
354. Consulite, haec fuerint nostrae praeludia Musae.

Ferrariae Borbonianae finis.