IV. VERUM quamvis leges in iis comitiis latae bonum et salubrem ediderint fructum, subsidium tamen pecuniarum iisdem comitiis concessum fructum exhibuit acerbum. Sane universa messis in fine in horrea regis coacta est, sed post procellum grandem. Cum enim deputati coeperunt taxare subsidium in comitatu Eboracensi et episcopatu Dunelmensi, populus ex improviso in seditionem erupit, aperte loquens se hisce annis proximis innumeras miserias perpessos esse, quare nec posse se nec velle subsidium conferre. Neque tamen proculdubio haec contumacia ex indigentia mera illius populi manavit, sed etiam ex inveterato studio partium quod illis regionibus penitus insederat, ubi memoria Richardi Tertii adhuc in tanto vigore erat ut tanquam faeces quaedam acres in animis hominum, veluti in fundo vasis, subsiderent, quae, si vas paululum agitaretur, in sursum ascendebant. Accedebat etiam (ut credere par est) instigatio alicuius malevoli et rebus praesentibus infensi, ex iis qui apud eum populum maxime erant gratiosi. Hoc accidente tam inopinato deputati fere attoniti rem ad comitem Northumbirae detulerunt, qui vir erat auctoritate primarius in iis partibus. Ille statim ad regem literas misit, aperte significans quale incendium obortum esset in populo, simulque petens ut rex quid fieri vellet mandaret. Rex responsum dedit peremptorium se nec obolum quidem remittere velle ex summa quae in comitiis concessa fuerat, tum quia exemplum eius alias provincias animare possit ad similem mitigationem poscendam, tum praecipue quia nunquam esset passurus ut vulgus ignobile ordinum munificentiam frustraretur, in quorum consensu etiam plebis ipsius vota concluderentur. His literis a rege acceptis, comes principales illius comitatus iusticiarios et liberos tenentes convocavit, et eos allocutus verbis aeque imperiosis ac rex scripserat (quibus nihil opus fuit, nisi quod negotium asperum infeliciter in virum etiam asperum inciderat) non solum animos eorum irritavit, sed suspicionem iniecet ex acerbitate verborum eius, quae tanquam regis ipsius verba retulerat, ipsum comitem aut auctorem fuisse aut suasorem principalem eius consilii. Quo factum est ut turba vilis coetus miscuerit, et insultum in comitem ipsum faciens eum cum compluribus ex servis suis trucidaverit. Neque hic destituerunt seditiosi illi, sed Ioannem Egremondum equitem auratum, virum turbidum et factiosum (quique diu ante regi infensus erat) in ducem suum cooptarunt. Atque animati et extimulati a quodam ex infima plebe vocato Ioanne Chamberio tanquam face seditionibus, qui apud vulgus multum poterat, in aptertam rebellionem eruperunt. Quin et frementes disertis verbis dixerunt se contra regem Henricum ituros, et cum eo pro libertate suo pugnaturos.

2. Postquam rex certior factus est de nova hac insurrectione (similibus enim motibus, tanquam febre anniversaria, quotannis corripi solebat), suo more parum aut nihil commotus Thomam comitem Surriae (quem paulo ante non solum e turri liberaverat eique praterita omnia condonaverat, verum etiam in gratiam suam specialem receperat) cum exercitu satis valido contra rebelles misit. Qui cum copiis eorum conflixit, eosque acie vicit, et Ioannaem Camberium antesignanum eorum vivum cepit. Ioannes vero Egremondus fuga se eripuit et in Flandriam transfretavit ad Margaretam Burgundiae, cuius palatium asylum et receptaculum fuit proditorum omnium qui regem infestabant. Ioannes Camberius Eboraci supplicio affectus est magna pompa. Suspensus est enim in patibulo praealto extructo in medio furcarum quadratarum tanquam proditor transcendens, atque magnus numerus ex complicibus suis super trabem patibuli inferiorem circa eum itidem suspensus. Caeteris autem generaliter venia facta est. Neque rex consuetudinem suam interrupit ut vel primus vel inter primos esset in omnibus bellicis suis expeditionibus, iuxta id quod familiariter dicere solebat cum de rebellibus quid nunciatum esset, se nihil amplus cupere quam ut eos aspiceret. Nam statim, postquam comitem Surriae in eos misisset, ipse subsecutus est, et licet nuncium de victoria accepisset in via, tamen usque ad Eboracum perrexit ut eas regiones componeret et pacaret. Postea vero Londinum reversus est, comitem Surriae locumtenentem suum in partibus relinquens, et Richardum Tunstallum militem auratum principalem suum commissarium constituens ad subsidium levandum, cuius ne dodrantem quidem remisit.

3. Eodem autem tempore quo rex servum tam bonum quam fuit comes Northumbriae amiserat, etiam amicum et affinem fidelem, Iacobum Tertium Scotiae regem, similiter amisit, qui miserabili farto functus est. Iste enim princeps infelix post diuturna tam procerum suorum quam magnae partis populi odia, quae subinde in seditiones et crebras aulae mutationes eruperant, tandem ab iis oppressus est. Siquidem arma contra eum sumperunt et Iacobi principis filii sui personam ex improviso intra potestatem suam redegerunt, partim vi, partim minis, interminantes se aliter regnum in manus regis Angliae tradituros. Eo autem consilio hoc moliebantur ut rebellionem suam obvelerant, sicque princeps titulare et pictum quoddam caput rebellionis fieret. Unde rex Scotiae (se viribus minime parem cogitans) a rege Henrico, etiam a papa et rege Gallo, poposcit ut inter se et subditos suos componerent. Reges, prout petiit, mediationem suam, modo honorifico et qui reges magnos deceret, interposuerunt, non tantum postulando et suadendo, verum etiam postulando et minando, rebellibus denunciantes se communem regum caussam agi censere; si subditi permittantur leges regibus suis imponere, seque in ultionem eiusmodi sceleris prorsus ituros. At rebelles, qui iam ante obedentiae iugum maius excusserant, facile modestiae vinculum minus abiecerunt et, furore metum superante, responderunt inanem esse de pace mentionem nisi rex se imperio abdicaret. Quocira (tractatu pacis abrupto) ad arma ventum est, praeliumque ad Bannochiae rivulum iuxta Sterliniam commissum est. Quo praelio rex iracundia et indignatione, licet iusta, exaestuans, pugnam temere iniens, et manum praecipitanter conserens antequam universae eius copiae convenissent, interfectus est (nihil obstante expresso et praeciso mandato principis filii sui, qui hoc interdixerat) dum ad molendinum quoddam fugisset in campo ubi pugnatum est situm.

4. Quatenus vero ad legationem papae, quae per Adrianum de Castello Italum missa est (quaeque illis temporibus magis forsitan futura fuisset efficax), sero illa advenit, si legatio ipsa spectatur, sed satis in tempore pro commodo legati. Nam cum per Angliam Scotiam peteret, et honorifice admodum a rege Henrico exceptus esset (qui perpetuo se erga sedem Romanam officiosum praebuit), regis favorem maiorem in modum assecutus est, simulque magnam cum Mortono cancellario familiaritatem contraxit. Adeo ut rex moribus eius delectatus, et eum rebus suis utilem fore credens, eundem ad episcopatum Herefordiensem promoverit, et postea ad episcopatum Bathoniensen, eiusque opera usus sit in compluribus negotiis quae ad curiam Romanam pertinebant. Certe vir magnus fuit Adrianus, et multa eruditione, prudentia, et in rebus civilibus dexteritate praeditus. Et non diu post in honorem cardinalis evectus largum regi tributum ob beneficia sua rependit, regem magno cum iudicio et diligentia de rebus Italiae subinde per literas informans. Nihilominus sub finem vitae suae particeps fuit coniurationis quam cardinalis Alphonsus Petruccius et alii quidam cardinales in vitam Leonis pontificis inierunt. Atque hoc eius crimen, per se atrox valde, aggravatum est propter causam, quae eum impulerat, quae malitia sane aut odio minime nitebatur, sed ambitione foeda adipiscendi papatum. Atque in hoc impietatis excessu non defuit tamen levitatis et vanitatis mixtura quaedam. Nam (ut apud omnes increbuerat) ad papatum expectandum fatali quodam ludibrio inductus est, scilicet praedictione harioli quiusdam quae talis fuit, successurum Leoni, cuius nomen esset Hadrianus, senem, humili loco natum, sed doctrina et prudentia eminentem. Quo charactere et schemate se describi putavit, etsi hoc vaticinium impletum postea fuerit in Adriano Belga (filio cervisiarii ex eadem Belgia, cardinale de Tortosa et Caroli Quinti praeceptore,) qui postea, mortuo Leone, nomine proprio non mutato Adrianus Sextus vocatus est.

5. Verum ista anno sequente, quinto scilicet regis, contigerunt. Sed in fine anni quarti rex iterum ordinum conventus egit, non (ut videtur) ob aliquam occasionem tum emergentem, sed praecipitatis et abruptis comitiis praecedentibus propter apparatus belli Brittanici rex cogitavit se non satis ampliter subditos suos legibus bonis hactenus remunerasse, quae semper ei fuerunt pro retributione erga subditos propter pecunias ab ipsis collatis. Cum alienationis subiectorum ex iis quae in borealibus partibus gesta erant memor esset, visum est ei eo magis subditos suos solatii reficere. Sane tempora eius in bonis legibus condendis excelluerunt. Ita ut merito censeri possit inter reges Angliae post Edwardum Primum legislator optimus. Leges enim eius (si quis attentius eas introspiciat) ex prudentia profunda ortas inveniet, neque vulgaris esse naturae, non occasione aliqua praesente stimulante latas, sed vere ex providentia futuri, ut status eius regni indies fieret magis florens et beatus, ex more legislatorum temporibus antiquis et heroicis.

6. Primo igitur legem tulit quae cum temporibus et actis suis optime conveniebat. Quemadmodum enim ipse in persona sua et nuptiis finalem introduxerat concordiam in lite illa magna quae de titulo coronae tam diu pependerat, ita et hac lege (de qua loquimur) similem pacem et tranquillitatem circa privatas subditorum terras et possessiones stabilivit. Ordinatum est enim ut fines quos vocant (quod genus est transactionis cuiusdem solennis) revera finales essent ad iura non partium tantum, sed aliorum omnium, extinguenda. Ita tamen ut post fines huiusmodi levatos et solenniter proclamatos, haberet subditus spatium quinque annorum post titulum suum devolutum ad ius suum recuperandum aut saltem vindicandum. Quod si peraetermisisset, iure suo in perpetuum excluderetur, cum exceptionibus tamen nonnulllis, aetate minorum, nuptarum, et similium personarum iuris sui persequendi incapacium. Hoc statum aliud regni statutum antiquum tantum restituit, quod et ipsum latum fuerat iuxta tenorem legis communis. Mutatio legis intervenit per statutum quoddam vulgariter dictum de non clameo factum tempore Edwardii Tertii. Atque ista lex de elevandis instar prognostici cuiusdam erat boni de pace illa, quae in hunc usque diem a temporibus eius ut plurimum secuta est. Statuta enim de non clameis belli temporibus conveniunt, cum animi hominum inquietantur ita ut rebus suis domesticis prospicere nequeant. Statuta vero quae possessionibus favent temporibus pacis maxime sunt accommodata, ut lites et querelae extinguantur, quae pacis sunt fructus perniciosi.

7. Aliud statutum latum est prudentiae et in rebus politicis peritiae singularis, incrementum populi regni manifesto et (si quis acutius inspexerit) militiam etiam et vires bellicas promovens. Coeperunt eo tempore, magis quam retro solitum, fieri septa et clausurae in agris, ex quo terra arabilis (quae sine populo et familiis coli non poterat) versa est in pascua, quae armentariorum paucorum opera tantum indigebant. Etiam firmae et tenementa ad terminum vitae annorum et voluntatem domini (in quibus coloni complures habitabant) versa sunt in dominicum. Hoc infrequentiam et diminutionem peperit populi, et (per consequentiam) oppidorum, ecclesiarum, decimarum, et similium. Probe etiam noverat rex, neque ullo modo oblitus erat sequi etiam ex hoc diminutionem subsidiorum et census. Quanto enim maior numerus fuerit generosorum, tanto semper subsidiorum summae decrescunt magis. In qua remedenda, prudentia regis et parlamenti enituat. Clausuras agrorum prohibere noluerunt . Hoc enim fuisset soli culturam fructuosiorem, atque inde secuturam patrimonii regni meliorationem, prohibere. Neque etiam arationes hominibus iussu legis imponere consultum putarunt. Hoc enim fuisset cum natura ipsa et rebus pugnare. Sed tale temperamentum adhibuerunt, ut clausuras tantum et pascua quae depopulationem liquido invehebant tollerent, neque tamen expresse aut interdicto aliquo imperioso, sed solummodo per consequentiam. Ordinatio fuit talis, ut omnes domus agricolationis quibus fuerit annexa viginti iugera terrae aut amplius in perpetuum sustentarentur et conservarentur absque decasu, una cum portione terrae competente quae a domibus illis nullo modo separari posset, ut et per statutum aliod quoddam successoris sui tempore factum fusius declaratum fuit. Neque tamen, si quis deliquisset, sancitum erat ut populari actioni subiiceretur, sed ut terra ipsa in manus regis aut domini caperetur quoad dimidium proficuorum donec domus ac terrae reparatae forent et restitutae. Hoc modo aedificia sustentata necessario habitatorem traxerunt, et portio terrae iisdem annexa necessario etiam poscebat ut incola is non esset mendicus aut tuguriaster, sed ex paulo opulentioribus qui familiam alere et aratrum in opere ponere posset. Hoc populi numerum miris modis augebat, quin et potentiae regni militaris intererat, ut scilicet firmae et tenementa certum terrae dimensum sortirentur, quod virum non infimae conditionis citra penuriam sustentaret. Eademque res quodammodo magnam partem fundi regni agricolis et mediae sortis homininibus mancipabat et perpetuabat: mediae (intelligimus) conditionis inter generosos et operarios rusticos. Iam quantum haec res militarem regni potentiam (ut occaepimus dicere) promovere liquet tum ex militaris diciplinae principii, tum ex aliarum nationum exemplis. Etenim opinione fere generali virorum maximi circa res bellicas iudicii (etsi pauci quidam aliter senserint, quum revera casuum distinctionem haec quaestio subire possit) robur praecipuum exercitus alicuius in peditatu maxime consistit. Pedites autem ut fortes et bellicosi evadant, opus est ut in conditione aliqua non servili aut inopi, sed libera et copiosa, degant. Itaque si quod regnum aut status in nobiles et generosos potissimum excrescant, agricolae autem aratores loco tantum et conditione operariorum illis inserviant, aut forte tuguriastri meri existant (quo pro mendicis tecto coopertis tantum haberi possint), equitatu certe pollere possit, sed peditatu minime, tanquam sylvae caeduae, quae si arboribus grandioribus abundent, dumos et vepres progignent, ligna autem puriora non educent. Atque hoc cernere est in Gallia, Italia, et aliis nonnullis Europae partibus, ubi populus universus vel ex nobilibus vel ex rusticis vilioribus componitur (de populo in agris degente loquor, non in urbibus), mediocris autem sortis populus fere deficit, quo fit ut copiis pedestribus parum polleant. Adeo ut ad peditatum suum constituendum et roborandum mercenarias cohortes Helvetiorum aut Germanorum adhibere fere consueverint. Unde etiam fit ut nationes illae populum quidem numerosum, milites autem paucos edant. Rex autem videbat, ex contraria parte, Anglos suos, quamvis territorio multo angustiores, tamen militibus et copiis nativis prae illis (quas diximus) nationibus longe magis abundare. Hoc consilio atque instituto rex Hydrae dentes occulto serebat, ex quibus (iuxta fabulas poetarum) milites armati exurgerent in regni sui praesidium et amplificationem.

8. Iisdem etiam comitiis rex (curam adhibens ut regni potentia non minus mari quam terra augeretur) in classis sui adornationem et incrementum ordinavit ut vina et glastum ex partibus Gasconiae et Languedociae allatae non nisi navibus Anglicis importarentur, inflectens paulatim politiam regni Angliae ab intuitu ubertatis et vilitatis rerum venalium ad intuitum potentiae militaris. Antiqua enim statuta fere omnia mercatores exteros invitant ut merces omnigenas in regnum Angliae importent, pro fine habentia vilitatem et copiam earundem mercium, neutiquam respicientia ad rationes politicas circa regni potentiam navalem.

9. Tulit enim legem illis comitiis rex et monitoriam et minatoriam erga iusticiarios pacis, ut munus suum diligenter exequerentur, delationes contra eos auctoritate sua regia invitans, et neglectus eorum primo sociis suis iusticiariis committens, postea iusticiariis assisarum, postremo cancellario, mandando simul ut edictum (quod in eam sententiam promulgarat) quotannis quater publicis sessionibus legeretur, ne forte iusticiarii obdormiscerent. Hoc modo fore putabat ut leges suae poenales executioni demanderentur, utque inde vel obedientiae vel mulctarum fructum perciperet. In qua re versus finem vitae suae declinavit nimis in partem sinistram. Hunc ad finem etiam cohibuit pragmaticam quandam nuper ortam, qua informationes verae super legibus poenalibus exhibitae informationibus aliis illusoriis suffocabantur, exhibitis scilicet per quosdam quos delinquentes ipsi subornarunt, ut ad libitum eorum fieriet litis vel prosecutio vel desertio, atque hoc modo veras prosecutiones (scilicet ne duplex foret vexatio) regerebant.

10. Legem etiam tulit de re monetaria reformanda, et nummorum externorum (eorum scilicet qui edicto regio essent in usum regni recepti) adulteratione punienda, utque in pecuniis persolvendis nulla fieret solutio in auro quibuscunque mercatoribus alienigenis, ut hoc modo thesaurus regni intra Angliam melius asservaretur, quandoquidem aurum eius generis metallum sit quod facillime et in occulto transportari possit.

11. Statutum etiam fecit de re pannaria et lanis intra regnum conservandis. Neque hoc tantum, sed de preciis etiam pannorum limitandis et moderandis, pretio uno pannis tenuioris filo, alio crassioris imposito. Quod eo libentius refero, tum quia rarum sit pretia per statutum aliquod imponere, praesertim mercibus regni nativis, tum propter huius legis prudens temperamentum, quod pretia praecise pannorum diversi generis non praescriberet, sed sanciret tantum ne pretium a statuto limitatum pannarii excederent, ut liberum esset pannario pannos suos ita conficere et accomodare ut iacturam nulluam in eis faceret.

12. Fuerunt et alia statuta his comitiis ordinata, sed haec praecipue. Hic vero petendum videtur ab iis in quorum manus hoc opus nostrum inciderit, ut in bonam partem accipiant quod tam diu in legibus quae huius regis tempore latae sunt commemorandis immoremur. Cuius rei has caussas habemus. Primo, quoniam virtus illa praecellens et meritum proprium in hoc rege fuit (cuius memoriae honorem deferimus) ut optimus legislator esset; dein quod cum vitae nostrae genere et instituto coniunctum sit; praecipuo vero quod (nostro quidem iudicio) hoc ipsum optimis historiae scriptoribus desit, quod scilicet non satis crebro summarie referant leges maxime memorabiles, quae temporibus de quibus scripserint perlatae sunt, cum sint leges revera acta pacis principalia. Etsi enim in voluminibus legum ipsarum maxima ex parte reperiri soleant, neutiquam tamen hoc tam bene informat iudicium regum et consiliariorum, et virorum civilium, quam si videant eas descriptas et veluti depictas in tabulis temporum.

13. Circa idem tempus rex quater mille libras a civitate Londini mutuo sumpsit. Quae summa priori quam crediderunt dupla erat, et fuit debite et praecise ad diem praefixum repensa, quemadmodum etiam prior summa fuerat, rege praeoptante semper potius mutuari citius quam egebat, quam solvere tardius quam debebat, id quod ei fidem admodum conciliavit.

14. Neque obiecerat adhuc rex curam aut spem de rebus Britannaicis, verum occasiones consilio et arte vincere annisus est (quamvis arma sua infelicter cesserant), atque regem Gallum, licet victoria ipsa non potuisset, tamen victoriae fructu privare. Summa regis consilii fuit Maximilianum regem, ut in nuptiis Annae Britannae haeredis ambiendis persisteret, extimulare, atque ad earum consummationem adiuvare. Verum res Maximiliani eo tempore in magna perturbatione et combustione fuerunt propter rebellione, subditorum suorum in Flandria. Nam populi Gandavi praesertim et Brugarum (praesente ipso Maximiliano) arma subito ceperant et nonnullos ex officiariis eius principalibus interfecerant, eique ipsi custodiam circumdederant usque quo et ipsum et aliquos ex consiliariis suis iureiurando obstrinxisset ut veniam omnium anteactorum concederet, neque ea in posterum quaestioni subiicere aut vindicare vellet. Attamen Fredericus imperator, Maximiliani pater, permittere noluit ut contumelia haec et indignitas filio suo illata maneret impunita, sed acriter bellum Flandris intulit. Sed dominus Ravenstonnus, vir magnae apud Maximilianum auctoritatis, qui et ipse iuramentum abolitionis simul cum domino suo sumpserat, sed revera privata motus ambitione (atque, uti credebatur, incitatus et corruptus a Gallis) imperatorem et Maximilianum dominum suum deseruit, seque partibus populi ducem et caput praebuit, oppidaque Hyprarum et Slusiae cum castellis occupavit, statimque ad dominum Cardesium, Picardiae sub rege Gallo praesidem, misit ad auxilia ab eo petenda, atque insuper postulans ut ipse Cordesius regis sui nomine unitorum oppidorum protector esse et armis reliqua subigere vellet. Dominus Cordesius ad occasionem arripiendam paratus erat (quam partim ipsemet instruxerat), et continuo auxilia summisit ampliora quam, si res ex improviso gesta fuisset, tanta festinatione cogere potuisset, praefectis copiarum mandans ut oppida inter Galliam et Brugas caperent. Copiae Gallorum oppidum parvum vocatum Diximeum obsiderunt, ubi Belgircarum copiarum pars se cum eo coniunxerat. Dum illa obsidio duraret, rex Angliae sub praetextu praesidii finium suorum iuxta Caletum, sed revera minime volens ut Maximilianus contemptui exponeretur et propterea matrimonio Britanniae decideret, baronem Morleium cum mille militibus ad dominus Daubeneium Caleti praefectum misit cum mandatis secretis ut Maximiliano auxiliarentur et obsidione Diximeum eximerent. Daubeneius (sparsis vocibus haec omnia ad securitatem finium Anglicorum fieri) ex militibus praesidiariis Caleti, Hammesiae, et Guinesiae, alios mille eduxit, ita ut cum recentibus auxiliis coniuncti duorum ad minimum millium numerum explerent. Quae copiae una cum aliis nonnullis Alemannorum Diximeum clanculum ingressae sunt insciis hostibus, atque oppidum pertranseuntes (additis nonnullis ex ipsius oppidi copiis) castra hostium negligenter custodita (utpote qui nihil tale metuebant) adortae sunt, ubi magna caedes facta fuit. Angli autem et eorum socii victoria potiti sunt, interfectis octo hostum millibus, Anglorum vero centum tantum aut circiter desideratis, inter quos fuit dominus Morleius. Ceperunt etiam tormenta hostium maiora cum spoliis haud exiguis, quae omnia ad oppidum Novi Portus asportarunt. His peractis dominus Daubeneius Caletum reversus est, saucios suos et alios nonnullos sponte manentes apud Novum Portum relinquens. At dominus Cordeius ad Hypras cum magnis copiis sedens iacturam et ignominiam pugnae ad Diximeum sarcire sperans, statem advolavit et Novum Portum obsidione cinxit, et post aliquorum dierum obsidionem oppugnationis fortunam tentare statuit. Quod etiam die quodam fecit eo successu ut turrim oppidi principalem ceperit et vexillum Gallorum super eam erexerit. De qua tamen paulo post ab Anglis Galli deiecti sunt, ope recentium quorundam auxiliorum ex sagittariis, qui feliciter in ipso pugnae articulo in portum oppidi appulerunt. Unde perterrefactus Cordesius, atque auxilia Anglorum (quae parva erant) ex successu rei (qui erat magnus) metiens, obsidionem solvit. Hoc modo res inter Henricum et regem Gallum nonnihil exacerbatae sunt, quia in hoc Flandriae bello auxiliares copiae utriusque regni sanguine mutuo haud exiguo se consperserunt. Quae acerbitas aucta est ex inani iactatione Cordesii, qui se pro aperto Anglorum hoste gerebat magis certe quam regis sui rebus conducebat. Solitus enim erat dicere se libenter in inferno per septennium iacere velle, ea conditione ut Caletum e manibus Anglorum recuperaret.

15. Rex postquam res et existimationem Maximiliani hoc modo sustentasset, consilium ei dedit ut iam nuptias cum Britannia acceleraret. Quod et Maximilianus fecit, et eo usque tum apud principissam ipsam, tum apud consiliarios eius principales, praevaluit ut matrimonium per procuratorem consummatum fuerit cum caeremonia tunc temporis in his partibus nova. Neque enim solum publice desponsata est, sed etiam tanquam nupta per omnia tractata atque in thalamo collocata. Postquam autem decubuisset, ingressus est legatus Maximiliani cum literis procurationis, et astantibus multis tam viris quam foeminis primariis tibiam suam ad genu usque nudatam inter lintea nuptialia inseruit, ut caeremonia illa consummationi et cognitioni actuali aequipollere putaretur. Hoc facto, Maximilianus (cuius moribus penitus insitum erat ut negotia semper semiperfecta relinqueret, et reliqua imaginatione tantum forti consummaret, tanquam sagittarius malus qui sagittas ad cuspidem usque attrahere non solet, cui etiam tam facile fuisset sponsam suam praesens amplexari quam huiusmodi ludibria instituere) omnia iam pro certis ducens neglexit ad tempus cogitationem de nuptiis, et bello totus incubuit. Carolus interim (postquam theologos suos consuluisset, atque ab iis edoctus fuisset istiusmodi fictitiam consummationem potius inventum quoddam aulicum esse quam apud ecclesiam receptam) magis solide rem agressus est, et secretis et callidis instrumentis (tam matronis scilicet quam consiliariis), primo conscientiae et honoris scrupulum amovere conatus est. Qua in re duplex erat labor. Neque enim solum Maximilianus cum Britanna, sed etiam Carolus ipse cum filia Maximiliani contraxerat, ita ut nuptiae ex utroque pede claudicarent, et ex neutra parte dubitatione carerent. Verum quatenus ad contractum cum rege Carolo, exceptio erat iusta et liquida eo quod filia Maximiliani infra annos consensus esset, ideoque lege non tenerentur. Sed quoad contractum Maximiliani ipsius, duriores sustinebat partes Caroles, cum nihil adducere posset, nisi quod contractus ille sine consensu domini capitalis, Caroli scilicet (cuius pupilla et vasalla erat, atque ipse erga eam parentis loco), initus esset, ideoque ob defectum huiusce consensus prorsus irritus. Qui defectus (dixerunt), licet matrimonium ipsum post cohabitationem et actualem consummationem dirimere non potest, tamen ad contractum invalidandum sufficebat. Nam quoad consummationem illam ludicram, risu eam excipiebant inquientes argumento esse quod Maximilianus viduus esset et procus admodum tepidus, qui sponsi partes per deputatum praestare contentus fuerat, neque laborem itineris parvi adire sustineret ut omnia extra controversiam statuerentur. Britanna igitur, hisce rationibus permota, artificiose instillatis ab iis quos rex Gallus (qui praemiis et promissis non pepercerat) in suas partes traxerat, et illecta proculdubio praesente gloria et potentia regis Caroli (praesertim cum in flore aetatis esset et coelebs), atque patriam suam sedem diuturni et calamitosi belli constituere verita, secreto in matrimonium Caroli consensit. Sed durante hoc tractatu secreto Carolus, ut rem ab adversis oppositionibus et dissuasionis auris illaesam servaret, ad solitas artes confugiens, et sperans se nuptias, sicut antea bellum, posse tecte conficere si regem Angliae inani spe lactasset, solennem legationem in Angliam misit per Franciscum dominum de Luxemburgo, Carolum Marignianum,et Robertum Gaguienum generalem Ordinis Bonorum Hominum (qui appellantur) de Trinitate, qui pacem et foedus cum rege componerent, intermiscendo veluti preces ut Carolo liceret cum Henrici regis bona voluntate (pro iure suo tanquam domino feudi, atque insuper tutori) de nuptiis Britannae ad arbitrium suum disponere. Suscipiebat autem in se nuptias Maximiliani per viam iuris se dirempturum. Atque hoc ipso tempore ut hominum oculos averteret et perstringeret, filiam Maximiliani in aula sua habere non destitit, quae diu ante ei commissa fuerat ut in Gallia educaretur, eam minime dimittendo aut remandando, sed contra constatnter asserendo et declarando sibi in animo esse nuptias illas tempore idoneo perficere, atque quoad Britannam se nihil aliud cupere quam ut ius domini sui retineret, eamque alicui affini sibi fideli et observanti nuptam traderet.

16. Postquam tres legati in aulam Henrici venissent, legationem regi retulerunt, qui eos ad concilium suum remisit, ubi post aliquot dies auditi sunt. Orationem autem habuit prior Trinitatis, qui, licet loco untimus esset, eloquio tamen caeteris praestare putabatur. Is locutus esse perhibetur in hunc modum:

17. "Domini mei, rex noster, maximus et potentissimus inter reges Gallliae universos qui a tempore Caroli Magni regnarunt (cuius etiam nomen gerit), attamen a magnitudine sua nihil alienum se facturum putavit, si hoc tempore pacem iniret cum rege Angliae, imo etiam peteret. In quem finem nos legatos suos misit cum plena potestate pacem et tractatum et concludendi, nobis simul in mandatis dans ut secreta consiliorum suorum in aliquibus vobis impertiremur. Haec sunt demum illa quae inter reges magnos pro certissimis amoris pignoribus et tesseris merito censeri possunt, communicatio scilicet et participatio mutua negotiorum status, praetermissis honoris caeremoniis curiosis quae affectui alicui insigni postponi debent. Hoc pro certo apud dominationes vestras testari possum, fieri vix posse ut animo plene concipiatis cordialem illum et verum amorem quo rex dominus noster regem vestrum prosequitur, nisi praesentes cum eo essetis, ut nos solemus. Nominis eius cum magno honore mentionem semper facit. Familiaritatis ipsorum et convictus Parisiis saepe cum delectatione quadam et voluptate meminit. Imo nunquam de illo loquitur quin statim excurrat in sermones de regum magnorum miseriis, quod non cum aequalibus suis, sed tantum cum servis conversari eis concedatur. Hunc affectum insignem erga regem vestrum proculdubio numen divinum cordi regis nostri indidit ad bonum reipublicae Christianae et ad fines nobis omnibus hactenus incognitos. Neque enim alia eius possit esse radix, quandoquidem eodem animo fuerit olim erga comitem Richmondiae quo nunc est erga regem Angliae. Primus igitur motor ad pacem a rege vestro petendum iste (quem diximus) est affectus, et cordis sui sensus genuinus. Atque affectus idem rationibus status armatus est. Audite enim iam (si placet) occulta consiliorum regis nostri, quae summo candore et libertate vobis intimat. Constitutum ei est expeditionem honorificam et sanctim in partes a regno suo remotas suscipere. Itaque ipse secum reputat non exigui momenti fore ad existimationem sui et expeditionis suae augendam, si ubique innotescat eum pace cum omnibus principibus vicinis suis perfrui, et praecipue rum rege Angliae, quem merito plurimi facit.

18. "Iam vero (domini mei) veniam a vobis peto si paucis verbis nonnulla complectar quae scrupulos omnes et interpretationes sinistras inter reges nostros circa actiones quasdam nuperas delere possint, quae si minime amoveantur, pacem hanc fortasse sint disturbatura, sperans fore ut his recte intellectis quatenus ad praeterita, neuter rex quae ab alterutro gesta sunt aut in malam partem accipiat, aut in malam partem accipi suspicetur. Actiones illae duae sunt. Altera Britanniae, alter Flandriae. In quibus duabus actionibus negari non potest subditorum utruiusque regis enses strictos fuisse, et sanguinem utrinque hausisse, atque simul intentiones et affectus utriusque regis, quatenus ad confoederatos et affines, suos longe diversos extitisse.

19. "Quatenus ad actionem Britanniae, rex vester optime novit quae in illa intervenerint. Bellum erat illud, ex domini nostri parte, necessitate mera conflatum. Attamen quamvis stimuli et provocationes eius belli acriter regem nostrim pupugerint, nihilominus potius olivae quam laureae ramum in manu gestans illud transegit. Praeterea indies fere ad regem vestrum mittebat veluti chartas abrasas et puras, in quibus rex vester pro arbitrio suo pacis et belli leges conscriberet. Licet enim et honor regis nostri et securitas in ea actione sita essent, tamen neutrum eorum tam charum aut pretiosum duxit quod in manus regis vestri non committeret. Neque rex noster ex sua parte ad iniquam aliquam intepretationem trahit quod rex vester auxilia duci Britanniae praestiterit. Satis enim novit rex multa a regibus ad populo suo complacendum fieri necesse esse, neque difficile est distinguere in rebus huiusmodi quid a regis mero motu emanaverit. Verum haec actio Britannica iam (decreto divino) transacta est et finita. Et (sicut rex noster sperat) est tanquam via navis in mari, nullo relicto vestigo et impressione in animis alterius regis. Ipse certe sibi conscius est nihil huiusmodi in animo suo residere.

20. "Quod vero ad actionem Flandriae attinet, quemadmodum bellum Britannicum regi nostro necessitas imperabat, ita et bellum Flandriae munus et debitum iustitiae. Quod regi bono perinde est ac ipsa necessitas, aut periculum status sui. Aliter enim rex esse desineret. Subditi Burgundae coronae Franciae, quatenus ad ius domini capitalis, etiam subditi sunt, duxque eorum Franciae feudatarius et vasallus est. Soliti certe erant Burgundi subditos se bonos et fideles duci suo praestare, utcunque eos Maximilianus nuper in intemperiem quandam coniecerit. Ad regem confugerunt ut iustitiam et ab oppressione vindicationem impetrarent. Iustitiam eis denegare non poterat. Emolumentum aliquod sibi ipsi minime expetebat. Hoc etiam ipsi Maximiliano utile erat, si rem recte perpendisset. Nempe, ut in populo commoto fururi obviam iretur et desperatio ultima prohiberetur. His quae dixi (domini mei) fortasse opus non erat, nisi quod rex noster tenero quodam affectu et anxio quicquid in Angliae amicitiam reflectere possit amplectatur. Amicitia proculdubio inter duos reges stat sarta, tecta, et inviolata. Quod vero enses subditorum collisi sint, nihil ad pacem publicam, cum usitatissimum sit copias auxiliares foederatorum inter se comitti, sanguine utrinque effuso. Quinetiam quandoque fit ut auxiliares copiae eiusdem nationis ex utraque parte in acie sent et dimicent, neque tamen propterea regnum in se divisum dici potest.

21."Superest (domini mei) ut vobis negotium impertiam, quod satis scio vos magna cum laetitia et gaudio audituros, quippe quod republicae Christianae magis intersit quam actio ulla post nostram memoriam. Rex, dominus noster, in animo habet bello regnum Neapolitanum recuperare, hoc tempore usurpatum quidem a spurio vitulamine Arragonum, sed iure evidente et indubitato ad regem nostrum devolutum. Quid nisi armis vindicare anniteretur, neque honorem suum illaesum conservare, neque caussam huiusmodi desidiae populo suo probare possit. Sed cogitationes eius generosae et vere Christianae in hoc non acquiescunt. Spe enim haud levi in inflatur quidem, sed fulcitur, expeditionem pro regno Neapolitano recuperando instar pontis fore ad copias suas in Graeciam transportandas. Quinetiam constitutum ei est neque sanguini neque sumptui parcere (non si coronam suam oppignorare et Franciam ipsam desolare compelleretur) antequam aut tyrannidem Ottomannorum debellaverit aut hac via in paradisum aditum sibi patefecerit. Neque tamen nescit rex hoc incoeptum nulli regi in mentem venire potuisse, nisi qui ad Deum praeicipue oculos attoleret, cuius caussa agitur, et a quo et velle et posse datur. Certe congruit illud cum persona quam rex sustinet (licet indignus) regis Christianissimi et filii ecclesiae primogeniti. Quinetiam invitatus est exemplo praenobilis illius regis Angliae Henrici Quarti (qui primus sceptrum tenuit ex familia Lancastrensi, praedecessor quidem, licet non progenitor, regis vestri), qui sub finem vitae (ut vos melius nostis) similem expeditionem in terram sanctam destinabat. Necnon exemplo praesenti inductus est belli illius pii et honorifici quod nunc geret et fere ad exitum perduxit rex Hispaniae pro regno Granadae a Saracenis recuperando. Etsi autem (domini mei) hoc incoeptum primo intuitu vastum videri possit et immodicum, ut rex propriis copiis illud aggrediatur quod coniunctae copiae tot principum Christianorum non sine magnis laboribus et diuturno bello olim confecerunt, attamen celsitudo sua prudenter secum reputat interdum copias minores sub uno imperio unitas successu feliciores evadere, etsi fama et opinione minus iactentur, quam copias multo ampliores varie commistas, et vinctulo foederum et societatum tantum colligatas, quae plerunque paulo post principia vertuntur in dissidia et dissocationes. Verum (domini mei) id quod, tanquam vox de coelo, regem ad hoc incaepeum vocat est scissura hoc tempore insignis in familia imperatoria Ottomanorum. Non dico quin frater contra fratrem antehac in illa familia arma sumpserit et pro imperio decertarit. Verum nunquam prius factum est ut aliquis fratrum ad arma Christianorum confugeret, quemadmodum nunc facit Gemes (Bajazethi, qui iam regnat, frater), virtute germanum suum longe superans. Bajazethus siquidem ingenio et moribus veluti medius est inter monachum et philosophum, ac potius in Alchorano aut philosophia Averrois Arabis instructus quam habilis ad gubernacula tractanda imperii tam bellicosi. Tale igitur est regis domini nostri memorabile et heroicum institutum circa bellum sacrum. Et quia in hac re personam gerit non minus militis Christiani quam regis potentis, ab humilitate auspicatur, et in caussa tam religiosa pacem ab aliis principibus Christianis emendicare non detrectat. Superest tamen civile quoddam potius postulatum quam legationis nostrae pars essentialis, quod dominus noster regi vestro commendat. Rex (ut omnes norunt) dominus est capitalis ducatus Britanniae. Nuptiae haeredis ad eum tanquam tutorem et gardianum iure spectant. Estque hoc genus iuris privatum ius et patrimoniale, non regium. Attamen (ut amanter et ingenue cum rege vestro agat, quem tanquam alterum se efficere cupit, et una eademque res cum eo fieri) hoc petit, ut bona regis gratia et consensu de nuptiis eius disponere possit, prout sibi commodum videbitur, et matrimonium Maximiliani praetensum et intrusum per viam iuris irritum facere. Haec habui (domini mei) quae apud vos dicerem, veniam petens si minus ornate et pro rerum dignitate dixerim."

22. In hunc modum legati regis Galli verbis suavissimis et plane mellitis regis sui propensionem in Henricum regem repraesentare, et aspere quaeque inter reges duos lenire et dulcorare conati sunt, duas res ex hoc sperantes. Quarum altera erat ut regem consopirent donec nuptiae Britannicae essent consummatae. Hoc vero existimabant rem esse unius tantum aetatis et tanquam fructum iam prope maturum et cito decerpendum. Altera vero instar fuctus plurium annorum erat, ut scilicet regis Henrici animum ita temperarent ut expeditioni Italicae neutiquam esset impedimento. Consiliarii Anglii silebant, illud tantummodo dicentes, se scire legatos responsum minime expectaturos antequam rem regi suo retulissent. Atque ita concilium dimissum fuit. Rex interim animi dubius erat quid de nuptiis Britanniae iudicaret. Liquido cernebat regis Galli ambitionem eo ferri, ut ducatu eo potiretur, sed res prorsus mirabilis ei visa est Gallum in familiam suam introducere velle nuptias controversas et litigiosas, praesertim cum talem haberet successorem. Sed omnia simul perpendendo Britanniam quidem ut rem perditam aestimat. Verum negotium hoc Britanniae, ut ansam belli cum Gallia arripere constituit, et expeditionem Neapolitanam in promptu habere pro ansa pacis quando opus foret. Probe siquidem informatus erat quanto rex Gallux expeditionis illius flagraret desiderio. Postquam igitur saepius cum concilio suo de re deliberasset, animi autem sui sensum parce aperuisset, cancellario in mandatis dedit responsum quoddam formale quod legatis redderet, idque praesentibus reliquis consiliariis fecit. Sed postea, cancellarium solum ad se vocans, iussit eum tali stilo verba facere quae convenirent tractui, qui in foderis rupuram destiturus foret, utque ante omnia caveret ne ullo modo expeditionem in Italiam averteret. Paulo post, legati ad concilium accersiti sunt, ubi cancellarius in hunc modum locutus fertur:

23. "Domini mei legati, ex mandato regis respondebo orationi domini prioris, eloquenti admodum et ornato, paucis et perspicuis verbis. Rex minime oblitus est veteris sui amoris et familiaritatis cum rege vestro. Commemoratione autem eius non est opus. Nam si res inter eos eodem maneant loco, bene habet. Sin aliqua intervenerit mutatio, ea verbis in integrum restitui non potest.

24. "Quatenus ad actionem Britanniae, miratur rex regem vestum eius rei mentionem facere, ac si illam meriti loco apud regum nostrum duceret. Illud enim meritum huc tantum redit, quod regis nostri opera usus sit ad decipiendum unum ex optimis suis foederatis. Quoad nuptas vero, rex ei rei se immiscere minime vellet, si rex dominus vester liturgia non gladio matrimonium contraheret.

25. "Quatenus vero ad actionem Flandriae, si Burgundiae subditi a principio per viam supplicationis vestrem regem appellassent ut dominum supremum, illud demum speciem quandam iustitiae prae se ferre visum esset. Sed nova prorsus erat processus forma, ut subditi regem suum primo in custodiam darent et officiarios eius interficerent, et postea quaerimonium instituerent. Rex ait sibi e memoria non excidisse quando ipse cum rege Gallo ad Scotos (qui contra regem suum arma sumpserant) legatos suos misisset, se alio stilo locutos, atque prout reges decebat, populares istos motus contra principes suos detestatos esse. Verum (domini mei legati) has duas actiones in hoc statu res noster reliquit. Profitetur quidem sibi ex iis quae vobis dicta sunt nullo modo satisfactum. Sed tamen se ea non tam graviter ferre ut eorum respectu de pace tractare recuset, modo alia coniunctim tractentur. Quantum vero ad bellum Neapolitanum et incaeptum contra Turcas, rex expresse mihi mandavit ut dicerem se ex animo optare suo bono fratri regi Galliae ut fortuna eius spes et consilis honorifica exequatur, et quandocumque regi audire contigeret regem vestrum in Graeciam traiicere paratum esset, sicut hoc tempore placuit domino vestro dicere se pacem a rege emendicare, ita nunc regem nostrum a vestro partem belli emendicaturum.

26. "Iam vero (domini mei legati) habeo insuper quae vobis ex parte regis nostri proponam. Rex vester regem nostrum quid ei proponendum aut petendum esset docuit. Dicis (domine prior) regi vestro decretum esse ius suum in regnum Neapolitanum iniuste detentum persequi. Quod si non faceret, neque honorem suum illaesum conservare, neque caussam talis desidiae populo suo probare possit. Haec fuerunt ipsissima verba vestra, quae non aliis verbis melius exprimere possum. Putate (domini mei) regem nostrum eadem verba vobis regerere circa Normanniam, Gaconiam, Andiam, imo circa regnum Galliae ipsum. Si igitur rex vester consenserit ut in hoc tractatu ius regis nostri ad Franciam (aut saltem tributum eo nomine rependendum) simul in deliberationem veniat, rex de caeteris quoque deliberare non abnuit; alias tractatum longius producere recusat."

27. Legati hac re nova fere attoniti non sine indignatione quadam responderunt se minime dubitare quin gladius domini sui sceptrum suum facile possit defendere. Ac pro certo scire regem suum nec posse nec velle aliquid de iuribus coronae Franciae imminuere, sive in terrorio sive in regalibus. Sed utcunque, res illa nimio maioris momente esse quam ut ipse de illis dissererent, cum nihil eiusmodi haberent in mandatis. Ad quae consiliarii dixerunt tantum regem ab ipsis nullum aliud responsum expectasse, sed legatos proprios ad regem Gallum propediem missurum. Iniecta autem tanquam obiter est quaestio a quibusdam ex consilariis, num forte rex Gallus consentire vellet ut nuptias Brittanae pro arbitrio disponeret cum exception tamen sive exclusione ne ipse eam in uxorem duceret. Cui interrogationi legati prudenter et caute responderunt rem illa regis sui cogitationibus tam procul abesse ut de ea nihil dederit in mandatis. In hunc modum legati dimissi sunt praeter unum priorem. Secuti autem sunt confestim regis Angliae legati in Galliam, videlicet Thomas Ormondiae comes et Thomas Goldenstonus prior ecclesiae Christi Cantuariensis. Interea Lionellus episcopus Concordiae at utrunque regem a papa Alexandro Sexto missus est nuncius de pace. Alexander enim se in arctum compulsum esse et quasi obsessum sentiens a foedere quodam et societate inter praecipuos Italiae status inita, ut nullus ei aditus ad familiam suam evehendam (cuius rei cupiditate immani flagrabat) pateret, aquas in Italia turbare expetebat, ut in turbido felicius piscaretur, rete scilicet iaciens, non ex Petri, sed ex Borgiae navi. Atque dubitans ne metus ab Anglis expeditionem Galli in Italiam remorari posset, episcopum hunc misit ut res inter duos reges, si posset, componeret, Qui primum ad regem Gallum se contulit, eumque bene animatum (ut ipse arbitrabatur) offendens, versus regem Angliae perrexit et legatos Anglos apud Caletum reperit. Postquam cum iis collocutus eset, honorifice in Angliam transvectus est, ubi apud regem mandata exposuit. Attamen, licet boni ominis nomen ad pacem componendam sortitus esset, nihil inde secutum est. Etenim iam consilium regis Galli de desponsanda haerede Britanniae diutius dissimulari non poterat. Itaque legati Angliae, quo in statu res essent satis perspicientes, domum redierunt. Prior etiam Trinitatis monitus est hic in Anglia ut discederet. Qui postquam tergum vertit, more pedantii potius quam legati, petulantisismum libellum versibus Latinis contra regem sparsit. Cui rex (licit nihil haberet e pedantio) responsum tamen versibus simiiter Latinis scribi iussit in person quidem regis ipsius, magno tamen cum vilipendo prioris, cuius genio et petulanti tanquam facetiis scurrae se oblectabat.