I. Dialectica est bene disputandi scientia. Disputamus autem utique verbis. Verba igitur aut simplicia
sunt aut coniuncta. Simplicia sunt quae unum quiddam significant ut cum dicimus 'homo equus
disputat currit'. Nec mireris, quod 'disputat', quamvis ex duobus conpositum sit, tamen inter
simplicia numeratum est; nam res definitione inlustratur. Dictum est enim id esse simplex quod
unum quiddam significet. Itaque hoc includitur hac definitione, qua non includitur cum dicimus
'loquor'. Quamvis enim unum verbum sit, non habet tamen simplicem significationem, siquidem
significat etiam personam quae loquitur. Ideo iam obnoxium est veritati aut falsitati, nam et negari
et affirmari potest. Omnis itaque prima et secunda persona verbi quamvis singillatim enuntietur
tamen inter coniuncta verba numerabitur, quia simplicem non habet significationem. Siquidem
quisquis dicit 'ambulo' et ambulationem facit intellegi et se ipsum qui ambulat, et quisquis dicit
'ambulas' similiter et rem quae fit et eum qui facit significat. At vero qui dicit 'ambulat' nihil aliud
quam ipsam significat ambulationem, quamobrem tertia persona verbi semper inter simplicia
numeratur et nondum aut affirmari aut negari potest, nisi cum talia verba sunt, quibus necessario
cohaeret personae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimus 'pluit' vel 'ninguit', etiamsi
non addatur quis pluat aut ninguat, tamen quia intellegitur non potest inter simplicia numerari.
II. Coniuncta verba sunt quae sibi conexa res plures significant, ut cum dicimus 'homo ambulat' aut
'homo festinans in montem ambulat' et siquid tale. Sed coniunctorum verborum alia sunt quae
sententian conpraehendunt, ut ea quae dicta sunt, alia quae non conpraehendunt sed expectant
aliquid ut eadem ipsa quae nunc diximus, si subtrahas verbum quod positum est 'ambulat'.
Quamvis enim verba coniuncta sint 'homo festinans in montem', tamen adhuc pendet oratio.
Separatis igitur his coniunctis verbis quae non implent sententiam restant ea verba coniuncta quae
sententiam conpraehendunt. Horum item duae species sunt: Aut enim sic sententia
conpraehenditur, ut vero aut falso teneatur obnoxia, ut est 'omnis homo ambulat' aut 'omnis
homo non ambulat' et siquid huiusmodi est. Aut ita inpletur sententia, ut licet perficiat
propositum animi affirmari tamen negarive non possit, ut cum imperamus, cum optamus, cum
execramur et similia. Nam quisquis dicit 'perge ad villam' vel 'utinam pergat ad villam' vel 'dii
illum perduint', non potest argui quod mentiatur aut credi quod verum dicat. Nihil enim
affirmavit aut negavit. Ergo nec tales sententiae in quaestionem veniunt, ut disputatorem
requirant.
III. Sed illae quae requirunt aut simplices sunt aut coniunctae. Simplices sunt, quae sine ulla
copulatione sententiae alterius enuntiantur, ut est illud quod dicimus 'omnis homo ambulat'.
Coniunctae sunt, de quarum copulatione indicatur, ut est 'si ambulat, movetur'. Sed cum de
coniunctione sententiarum iudicium fit, tamdiu est, donec perveniatur ad summam. Summa est
autem quae conficitur ex concessis. Quod dico tale est: qui dicit 'si ambulat, movetur', probare vult
aliquid, ut cum hoc concessero verum esse restet illi docere quod ambulet et summa consequatur,
quae iam negari non potest, id est quod moveatur--aut restet illi docere quod non moveatur, ut
consequatur summa, quae item non potest non concedi, id est quod non ambulet. Rursus si hoc
modo velit dicere 'homo iste ambulat', simplex sententia est: quam si concessero et adiunxerit
aliam 'quisquis autem ambulat movetur' et hanc etiam concessero, ex hac coniunctione
sententiarum quamvis singillatim enuntiatarum et concessarum illa summa sequitur, quae iam
neccessario concedatur, id est 'homo iste igitur movetur'.
IV. His breviter constitutis singulas partes consideremus. Nam sunt primae duae: una de his quae
simpliciter dicuntur, ubi est quasi materia dialecticae, altera de his quae coniuncta dicuntur, ubi iam
quasi opus apparet. Quae de simplicibus est vocatur 'de loquendo'. Illa vero quae de coniunctis est
in tres partes dividitur: separata enim coniunctione verborum quae non inplet sententiam illa,
quae sic inplet sententiam, ut nondum faciat quaestionem vel disputatorem requirat, vocatur 'de
eloquendo'. Illa, quae sic inplet sententiam, ut de sententiis simplicibus iudicetur, vocatur 'de
proloquendo'. Illa, quae sic conpraehendit sententiam, ut de ipsa etiam copulatione iudicetur donec
perveniatur ad summam, vocatur 'de proloquiorum summa'. Has ergo singulas partes diligentius
explicemus.
V. Verbum est uniuscuiusque rei signum, quod ab audiente possit intellegi, a loquente prolatum.
Res est quidquid vel sentitur vel intellegitur vel latet. Signum est quod et se ipsum sensui et praeter
se aliquid animo ostendit. Loqui est articulata voce signum dare. Articulatam autem dico quae
conpraehendi litteris potest. Haec omnia quae definita sunt, utrum recte definita sint et utrum
hactenus verba definitionis aliis definitionibus persequenda fuerint, ille indicabit locus, quo
definiendi disciplina tractatur. Nunc quod instat accipe intentus. Omne verbum sonat. Cum enim
est in scripto, non verbum sed verbi signum est; quippe inspectis a legente litteris occurrit animo,
quid voce prorumpat. Quid enim aliud litterae scriptae quam se ipsas oculis et praeter se voces
animo ostendunt, et paulo ante diximus signum esse quod se ipsum sensui et praeter se aliquid
animo ostendit. Quae legimus igitur non verba sunt sed signa verborum. Sed ut, ipsa littera cum sit
pars minima vocis articulatae, abutimur tamen hoc vocabulo, ut appellemus litteram etiam cum
scriptam videmus, quamvis omnino tacita sit neque ulla pars vocis sed signum partis vocis
appareat. Ita etiam verbum appellatur cum scriptum est, quamvis verbi signum, id est signum
significantis vocis, eluceat. Ergo ut coeperam dicere omne verbum sonat. Sed quod sonat nihil ad
dialecticam. De sono enim verbi agitur, cum quaeritur vel animadvertitur, quanta vocalium vel
dispositione leniatur vel concursione dehiscat, item consonantium vel interpositione nodetur vel
congestione asperetur et quot vel qualibus syllabis constet, ubi poeticus rhythmus accentusque a
grammaticis solarum aurium tractantur negotia. Et tamen cum de his disputatur, praeter
dialecticam non est. Haec enim scientia disputandi est. Sed cum verba sint rerum, quando de ipsis
obtinent, verborum autem, quibus de his disputatur. Nam cum de verbis loqui nisi verbis
nequeamus et cum loquimur nonnisi de aliquibus rebus loquamur, occurrit animo ita esse verba
signa rerum, ut res esse non desinant. Cum ergo verbum ore procedit, si propter se procedit id est ut
de ipso verbo aliquid quaeratur aut disputetur, res est utique disputationi quaestionique subiecta,
sed ipsa res 'verbum' vocatur. Quidquid autem ex verbo non aures sed animus sentit et ipso animo
tenetur inclusum, 'dicibile' vocatur. Cum vero verbum procedit non propter se sed propter aliud
aliquid significandum, 'dictio' vocatur. Res autem ipsa, quae iam verbum non est neque verbi in
mente conceptio, sive habeat verbum quo significari possit, sive non habeat, nihil aliud quam 'res'
vocatur proprio iam nomine. Haec ergo quattuor distincta teneantur, 'verbum dicibile dictio res'.
Quod dixi 'verbum' et verbum est et 'verbum' significat. Quod dixi 'dicibile' verbum est, nec tamen
'verbum', sed quod in verbo intellegitur et animo continetur, significat. Quod dixi 'dictionem'
verbum est, sed quod iam illa duo simul id est et ipsum verbum et quod fit in animo per verbum
significat. Quod dixi 'rem', verbum est, quod praeter illa tria quae dicta sunt quidquid restat
significat. Sed exemplis haec inlustranda esse perspicio. Fac igitur a quoquam grammatico puerum
interrogatum hoc modo: "'arma' quae pars orationis est?" Quod dictum est 'arma', propter se
dictum est, id est verbum propter ipsum verbum. Cetera vero, quod ait 'quae pars orationis', non
propter se, sed propter verbum, quod 'arma' dictum est, vel animo sensa vel voce prolata sunt. Sed
cum animo sensa sunt, ante vocem dicibilia erunt; cum autem propter id quod dixi proruperunt in
vocem, dictiones factae sunt. Ipsum vero 'arma' quod hic verbum est, cum a Vergilio
pronuntiatum est, dictio fuit; non enim propter se prolatum est, sed ut eo significarentur vel bella
quae gessit Aeneas vel scutum et cetera arma quae Vulcanus heroi fabricatus est. Ipsa vero bella vel
arma, quae gesta aut ingestata sunt ab Aenea--ipsa inquam quae cum gererentur adque essent
videbantur, quaeque si nunc adessent vel digito monstrare possemus aut tangere, quae etiamsi non
cogitentur non eo tamen fit ut non fuerint--ipsa ergo per se nec verba sunt nec dicibilia nec
dictiones, sed res quae iam proprio nomine 'res' vocantur. Tractandum est igitur nobis in hac parte
dialecticae de 'verbis', de 'dicibilibus', 'dictionibus', de 'rebus'. In quibus omnibus cum partim verba
significentur partim non verba, nihil est tamen, de quo non verbis disputare necesse sit. Itaque de
his primo disputetur per quae de ceteris disputare conceditur.
VI. Igitur verbum quodlibet excepto sono--de quo bene disputare ad facultatem dialectici pertinet,
non ad dialecticam disciplinam, ut defensiones Ciceronis sunt quidem rhetoricae facultatis sed non
his docetur ipsa rhetorica--ergo omne verbum praeter id quod sonat quattuor quaedam necessario
vocat in quaestionem: originem suam, vim, declinationem, ordinationem.
De origine verbi quaeritur, cum quaeritur unde ita dicatur, res mea sententia nimis curiosa et
minus necessaria. Neque hoc eo mihi placuit dicere, quod Ciceroni quoque idem videtur, quis enim
egeat auctoritate in re tam perspicua? Quod si omnino multum iuvaret explicare originem verbi,
ineptum esset adgredi quod persequi profecto infinitum est. Quis enim repperire possit, quidquid
dictum fuerit unde ita dictum sit? Huc accedit quod ut somniorum interpretatio ita verborum origo
pro cuiusque ingenio iudicatur. Ecce enim 'verba' ipsa quispiam ex eo putat dicta quod aurem quasi
'verberent'. Immo inquit alius quod aerem. Sed quid? Nostra non magna lis est, nam uterque a
'verberando' huius vocabuli originem trahit. Sed de traverso tertius vide quam rixam inferat. Quod
enim verum nos ait loqui oportet odiosumque est natura ipsa iudicante mendacium, 'verbum' a
'vero' cognominatum est. Nec ingenium quartum defuit. Nam sunt qui 'verbum' a 'vero' quidem
dictum putant, sed prima syllaba satis animadversa secundam neglegi non oportere. 'verbum' enim
cum dicimus, inquiunt, prima eius syllaba 'verum' significat, secunda 'sonum'. Hoc enim volunt
esse 'bum'. Unde Ennius sonum pedum 'bombum pedum' dixit et {Gk boe:~sai} Graeci clamare et
Vergilius: 'reboant silvae'. Ergo 'verbum' dictum est quasi a 'verum boando' hoc est 'verum
sonando'. Quod si ita est, praescribit quidem hoc nomen, ne cum verbum facimus mentiamur; sed
vereor, ne ipsi qui dicunt ista mentiantur. Ergo ad te iam pertinet iudicare, utrum 'verbum' a
'verberando' an a 'vero' solo an a 'verum boando' dictum putemus, an potius unde sit dictum non
curemus, cum quid significet intellegamus. Breviter tamen hunc locum notatum (hoc est de origine
verborum) volo paulisper accipias, ne ullam partem suscepti operis praetermisse videamur. Stoici
autumant, quos Cicero in hac re ut Cicero inridet, nullum esse verbum, cuius non certa explicari
origo possit. Et quia hoc modo eos urguere facile fuit, si diceres hoc infinitum esse, quibus verbis
alicuius verbi originem interpraetareris, eorum rursus a te originem [quaeren]dum esse, donec
perveniatur eo, ut res cum sono verbi aliqua similitudine concinat, ut cum dicimus aeris
'tinnitum', equorum 'hinnitum', ovium 'balatum', tubarum 'clangorem', 'stridorem' catenarum.
Perspicis enim haec verba ita sonare, ut ipsae res quae his verbis significantur. Sed quia sunt res
quae non sonant, in his similitudinem tactus valere, ut, si leniter vel aspere sensum tangunt,
lenitas vel asperitas litterarum ut tangit auditum sic eis nomina pepererit: ut ipsum 'lene' cum
dicimus leniter sonat. Quis item 'asperitatem' non et ipso nomine asperam iudicet? Lene est
auribus cum dicimus 'voluptas', asperum cum dicimus 'crux'. Ita res ipsae adficiunt, ut verba
sentiuntur. 'mel', quam suaviter gustum res ipsa, tam leniter nomine tangit auditum. 'acre' in
utroque asperum est. 'lana' et 'vepres', ut audiuntur verba, sic illa tanguntur. Haec quasi cunabula
verborum esse crediderunt, ubi sensus rerum cum sonorum sensu concordarent. Hinc ad ipsarum
inter se rerum similitudinem processisse licentiam nominandi; ut cum verbi causa 'crux' propterea
dicta sit, quod ipsius verbi asperitas cum doloris quem crux efficit asperitate concordet, 'crura'
tamen non propter asperitatem doloris sed, quod longitudine adque duritie inter membra cetera
sint ligno crucis similiora, sic appellata sint. Inde ad abusionem ventum, ut usurpetur nomen non
rei similis sed quasi vicinae. Quid enim simile habet significatio 'parvi' et 'minuti', cum possit
parvum esse, quod nom modo nihil minutum sit sed aliquid etiam creverit? Dicimus tamen
propter quandam vicinitatem 'minutum' pro 'parvo'. Sed haec abusio vocabuli in potestate
loquentis est; habet enim parvum, ut minutum non dicat. Illud magis pertinet ad id quod nunc
volumus ostendere, quod, cum 'piscina' dicitur in balneis, in qua piscium nihil sit nihilque simile
piscibus habeat, videtur tamen a piscibus dicta propter aquam, ubi piscibus vita est. Quod si quis
dicat homines piscibus similes natando fieri et inde 'piscinae' nomen esse natum, stultum est
repugnare, cum ab re neutrum abhorreat et utrumque lateat. Illud tamen bene accidit, quod hoc uno
exemplo diiudicare iam possumus, qui distet origo verbi quae de vicinitate adripitur ab ea quae de
similitudine ducitur. Hinc facta progressio usque ad contrarium. Nam 'lucus' eo dictus putatur
quod minime luceat et 'bellum' quod res bella non sit et 'foederis' nomen quod res foeda non sit.
Quod si a foeditate porci dictum est, ut nonnulli volunt, redit origo ad illam vicinitatem, cum id
quod fit ab eo per quod fit nominatur. Nam ista omnino vicinitas late patet et per multas partes
secatur: aut per efficientiam, ut hoc ipsum a foeditate porci, per quem foedus efficiatur--aut per
effecta, ut 'puteus', quod eius effectum potatio est, creditur dictus-- aut per id quo continetur, ut
'urbem' ab orbe appellatam volunt, quod auspicato locus aratro circumduci solet, cuius rei et
Vergilius meminit, ubi Aeneas urbem designat aratro--aut per id quod continetur, ut si quis
'horreum' mutata littera adfirmet ab 'hordeo' nominatum--aut per abusionem, ut cum 'horreum'
dicimus et ubi triticum conditur-- vel a parte totum, ut 'mucronis' nomine, quae summa pars gladii
est, gladium vocamus--vel a toto pars, ut 'capillus' quasi 'capitis pilus'. Quid ultra provehar?
Quidquid aliud adnumerari potest, aut similitudine rerum et sonorum aut similitudine rerum
ipsarum aut vicinitate aut contrario contineri videbis originem verbi. Quam persequi non quidem
ultra soni similitudinem possumus, sed hoc non semper utique possumus. Innumerabilia sunt
enim verba, quorum origo adque ratio reddi non possit: Aut non est, ut ego arbitror, aut latet, ut
Stoici contendunt. Vide tamen paululum, quomodo perveniri putant ad illa verborum cunabula
vel stirpem potius adque adeo sementum, ultra quod quaeri originem vetant nec si quisquam velit
potest quicquam invenire. Nemo abnuit syllabas, in quibus v littera locum obtinet consonantis, ut
sunt in his verbis primae 'vafer' 'velum' 'vinum' 'vomis' 'vulnus' crassum et quasi validum
sonum edere. Quod adprobat etiam loquendi consuetudo, cum de quibusdam verbis eas
subtrahimus, ne onerent aurem. Nam unde est, quod 'amasti' dicimus libentius quam 'amavisti' et
'nosti' quam 'novisti' et 'abiit' non 'abivit' et in hunc modum innumerabilia. Ergo cum dicimus
'vim', sonus verbi ut dictum est quasi validus congruit rei quam significat. Iam ex illa vicinitate per
id quod efficiunt, hoc est quia violenta sunt, dicta 'vincula' possunt videri et 'vimen' quo aliquid
vinciatur. Inde vites, quod adminicula quibus innituntur nexibus prendunt. Hinc iam propter
similitudinem incurvum senem 'vietum' Terentius appellavit. Hinc terra, quae pedibus
itinerantium flexuosa et trita est, 'via' dicitur. Si autem 'via', quod 'vi pedum' trita est, magis
creditur dicta, redit origo ad illam vicinitatem. Sed faciamus a similitudine 'vitis' vel 'viminis' hoc
est a flexu esse dictam. Quaerit ergo a me quispiam quare 'via' dicta est? respondeo: a flexu, quod
flexum velut incurvum 'vietum' veteres dixerunt, unde 'vietos' etiam quae cantho ambiantur
rotarum ligna vocant. Persequitur quaerere, unde 'vietum' flexum dicatur: et his respondeo a
similitudine vitis. Instat adque exigit, unde ita sit 'vitis' nomen; dico, quod 'vinciat' ea quae
conpraehenderit. Scrutatur, ipsum 'vincire' unde dictum sit; dicemus a 'vi'. 'Vis', quare sic
appellatur, requiret; reddetur ratio, quod robusto et quasi valido sono verbum rei quam significat
congruit. Ultra quod requirat non habet. Quot modis autem origo verborum corruptione vocum
varietur, ineptum est persequi. Nam et longum et minus quam illa quae dicta sunt necessarium.
VII. Nunc vim verborum, quantum res patet, breviter consideremus. Vis verbi est, qua cognoscitur
quantum valeat. Valet autem tantum quantum movere audientem potest. Porro movet audientem
aut secundum se aut secundum id quod significat aut ex utroque communiter. Sed cum secundum
se movet, aut ad solum sensum pertinet aut ad artem aut ad utrumque. Sensus aut natura movetur
aut consuetudine. Natura iudicabit, cum offenditur, si quis nominet Artaxerxen regem, vel
mulcetur, cum audit Euryalum. Quis enim etiamsi nihil umquam de iis hominibus audierit,
quorum ista sint nomina, non tamen et in illo asperitatem maximam et in hoc iudicet esse
lenitatem? Consuetudine movetur sensus, cum offenditur, si quis verbi causa vocetur Motta, et
non offenditur, cum audit Cotta. Nam hic ad soni suavitatem vel insuavitatem nihil interest, sed
tantum valent aurium penetralia, utrum per se transeuntes sonos quasi hospites notos an ignotos
recipiant. Arte autem movetur auditor, cum enuntiato sibi verbo adtendit, quae sit pars orationis,
vel si quid aliud in his dicsiplinis quae de verbis traduntur accepit. At vero ex utroque id est et
sensu et arte de verbo iudicatur, cum id, quod aures metiuntur, ratio notat et nomen ita ponit, ut,
cum dicitur 'optimus', mox, ut aurem longa una syllaba et duae breves huiusce nominis
percusserint, animus ex arte statim pedem dactylum agnoscat. Iam vero non secundum se, sed
secundum id quod significat verbum movet, quando per aurem accepto signo animus nihil aliud
quam rem ipsam intuetur, cuius illud signum est quod accepit: ut cum Augustino nominato nihil
aliud quam ego ipse cogitor ab eo cui notus sum, vel quilibet hominum menti occurrit, si forte hoc
nomen vel qui me ignorat audierit, vel qui alium novit qui Augustinus vocetur. Cum autem simul
et secundum se verbum movet audientem et secundum id quod significat, tunc et ipsa enuntiatio et
id quod ab ea enuntiatur simul advertitur. Unde enim est, quod non offenditur aurium castitas,
cum audit "manu ventre pene bona patria laceraverat"? Offenderetur autem, si obscena pars
corporis sordido ac vulgari nomine appellaretur, cum res eadem sit cuius utrumque vocabulum est,
nisi quod in illo turpitudo rei quae significata est decore verbi significantis operitur, in hoc autem
sensum animumque utriusque deformitas feriret: veluti non alia 'meretrix', sed aliter tamen
videtur eo cultu, quo ante iudicem stare adsolet, aliter eo quo in luxuriosi cubiculo iaceret. Cum
igitur tantam vim tamque multiplicem appareat esse verborum, quam breviter pro tempore
summatimque attigimus, duplex hinc consideratio sensus nascitur: partim propter explicandam
veritatem, partim propter conservandum decorem; quorum primum ad dialecticum, secundum ad
oratorem maxime pertinet. Quamvis enim nec disputationem deceat ineptam nec eloquentiam
oporteat esse mendacem, tamen et in illa saepe atque adeo pene semper audiendi delicias discendi
cupido contemnit et in hac inperitior multitudo quod ornate dicitur etiam vere dici arbitratur. Ergo
cum appareat, quid sit uniuscuiusque proprium, manifestum est et disputatorem, si qua ei
delectandi cura est, rhetorico colore aspergendum et oratorem, si veritatem persuadere vult,
dialecticis quas nervis atque ossibus esse roborandum, quae ipsa natura in corporibus nostris nec
firmitati virium subtrahere potuit nec oculorum offensione patere permisit.
VIII. Itaque nunc propter veritatem diiudicandam, quod dialectica profitetur, ex hac verborum vi,
cuius quaedam semina sparsimus, quae inpedimenta nascantur, videamus. Inpedit enim
auditorem ad veritatem videndam in verbis aut obscuritas aut ambiguitas. Inter ambiguum et
obscurum hoc interest, quod in ambiguo plura se ostendunt, quorum quid potius accipiendum sit
ignoratur, in obscuro autem nihil aut parum quod adtendatur apparet. Sed ubi parum est quod
apparet, obscurum est ambiguo simile: veluti si quis ingrediens iter excipiatur aliquo bivio vel
trivio vel etiam ut ita dicam multivio loco ibique densitate nebulae nihil viarum quod est eluceat.
Ergo a pergendo prius obscuritate terretur; at ubi aliquantum rarescere nebulae coeperint, videtur
aliquid, quod utrum via sit an terrae proprius et nitidior color incertum est. Hoc est obscurum
ambiguo simile (missing in Crecelius). Dilucescente aut a caelo quantum oculis satis sit iam
omnium viarum deductio clara est, sed qua sit pergendum non obscuritate sed ambiguitate
dubitatur. Item sunt obscurorum genera tria. Unum est quod sensui patet, animo clausum est;
tamquam si quis malum punicum pictum videat, qui neque viderit aliquando nec omnino quale
esset audierit, non oculorum est, sed animi, quod cuius rei pictura sit nescit. Alterum genus est, ubi
res animo pateret, nisi sensui clauderetur: sicuti est homo pictus in tenebris. Nam ubi oculis
apparuerit, nihil animus hominem pictum esse dubitabit. Tertium genus est, in quo etiam sensui
absconditur, quod tamen si nudaretur nihilo magis animo emineret, quod genus est omnium
obscurissimum: Ut si inperitus malum illud punicum pictum etiam in tenebris cogeretur
agnoscere.
Refer nunc animum ad verba, quorum sunt istae similitudines. Constitue animo quempiam
grammaticum convocatis discipulis factoque silentio suppressa voce dixisse 'temetum', quod ab eo
dictum qui prope adsidebant satis audierunt, qui remotius parum, qui autem remotissime nulla
omnino voce perstricti sunt. Horum autem illi qui remotiores erant nescio quo casu partim
sciebant, quid esset 'temetum', partim ignorabant; illos vero qui magistri vocem bene (conjecture
for -ne, Crecelius) acceperant quid esset 'temetum' prorsus latebat; omnes obscuritate
impediebantur. Et hic iam perspicis omnia illa tria genera obscuritatum. Nam qui de auditu nihil
dubitabant, primum illud genus patiebantur, cui simile est malum punicum ignorantibus sed in
luce pictum. Qui noverant verbum sed auribus aut parum aut omnino non acceperant vocem,
secundo illo genere laborabant, cui similis est hominis imago sed in non perspicuo aut omnino
tenebricoso loco. Qui autem non solum vocis sed et significationis verbi expertes erant, tertii
generis, quod omnium taeterrimum est, caecitate involvebantur. Quod autem dictum est quiddam
obscurum ambiguo simile, in his perspici potest, quibus verbum erat quidem notum sed vocem nec
penitus nullam nec omnino certam perceperant. Omnia igitur obscure loquendi genera vitabit, qui
et voce quantum satis est clara nec ore impedita et verbis notissimis utetur. Vide nunc in eodem
grammatici exemplo, quam longe aliter impediat ambiguitas quam obscuritas verbi. Fac enim eos
qui aderant et satis sensu accepisse vocem magistri et illum id verbum enuntiasse quod esset
omnibus notum; utpote fac eum dixisse 'magnum' et deinde siluisse. Adtende, quae incerta hoc
audito nomine patiantur, quid si enim dicturus "quae pars orationis?" Quid si de metris
quaesiturus "qui sit pes?" Quid sit de historia ut puta "magnus Pompeius quot bella gesserit?" Quid
si commend- andorum carminum gratia dicturus est "magnus est paene solus poeta Vergilius?"
Quid si obiurgaturus neglegentiam discipulorum in haec deinde verba prorumpet "magnus vos
erga studia torpor invasit?" Videsne remota nebula obscuritatis illud quod supra dictum est quasi
eminuisse multivium? Nam hoc unum quod dictum est 'magnus' et nomen est et pes chorius est
et Pompeius est et Vergilius et neglegentiae torpor et si qua alia vel innumerabilia non
commemorata sunt, quae tamen per hanc enuntiationem verbi possunt intellegi.
IX. Itaque rectissime a dialecticis dictum est ambiguum esse omne verbum. Nec moveat quod apud
Ciceronem calumniatur Hortensius hoc modo: "ambigua se audere (Erasmus' conjecture) aiunt
explicare dilucide. Idem omne verbum ambiguum esse dicunt. Quomodo igitur ambigua ambiguis
explicabunt? Nam hoc est in tenebras extinctum lumen inferre." Facete (facile, Maurists, facete
Crecelius) quidem atque callide dictum, sed hoc est quod apud eundem Ciceronem Scaevola dicit
Antonio [de orat. I, 10, 44] "denique ut sapientibus diserte, stultis etiam vere videaris dicere." Quid
enim aliud illo loco fecit Hortensius nisi acumine igenii et lepore sermonis quasi meraco et suavi
poculo inperitis caliginem obfudit? Quod enim dictum est omne verbum esse ambiguum de verbis
singulis dictum est. Explicantur autem ambigua disputando et nemo utique verbis singulis disputat.
Nemo igitur ambigua verba verbis ambiguis explicabit, et tamen cum omne verbum ambiguum sit,
nemo verborum ambiguitatem nisi verbis sed iam coniunctis quae ambigua non erunt explicabit.
Ut enim, si dicerem 'omnis miles bipes est', non ex eo sequeretur, ut cohors ex militibus utique
bipedibus ista constaret, ita, cum dico ambiguum esse omne verbum, non dico sententiam, non
disputationem, quamvis verbis ista texantur. Omne igitur ambiguum verbum non ambigua
disputatione explicabitur.
Nunc ambiguitatum genera videamus; quae prima duo sunt, unum in his etiam quae dicuntur,
alterum quod in his solis quae scribuntur dubitationem facit. Nam et si quis audierit 'acies' et si quis
legerit, potest incertum habere, nisi per sententiam clarescat, utrum acies militum an ferri an
oculorum dicta vel scripta sit. At vero si quis inveniat scriptum verbi causa 'lepore' nec appareat
qua sententia positum sit, profecto dubitabit, utrum paene ultima huius verbi syllaba producenda
sit ab eo quod est 'lepos' an ab eo quod est 'lepus' corripienda--quam scilicet non pateretur
ambaginem, si accusativum huius nominis casum voce loquentis acciperet. Quod si quis dicat etiam
loquentem male pronuntiare potuisse, iam non ambiguitate sed obscuritate impediretur auditor ex
illo tamen genere quod ambiguo simile est, quia male latine pronuntiatum verbum non in diversas
notiones trahit cogitantem sed ad id quod apparet inpellit. Cum igitur duo ista genera inter se
plurimum distent, primum genus rursus in duo dividitur. Nam quidquid dicitur et per plura
intellegi potest, eadem scilicet plura aut non solum vocabulo uno sed una etiam definitione
contineri queunt aut tantum communi tenentur vocabulo sed diversis expeditionibus explicantur.
Ea quae una definitio potest includere 'univoca' vocantur, illis autem quae sub uno nomine
necesse est diverse definiri 'aequivocis' nomen est. Prius ergo consideremus univoca, ut, quoniam
genus hoc iam definitione patefactum est, inlustrentur exemplis. 'hominem' cum dicimus, tam
puerum dicimus quam iuvenem, quam senem, tam stultum quam sapientem, tam magnum quam
parvum, tam civem quam peregrinum, tam urbanum quam agrestem, tam qui iam fuit quam qui
nunc est, tam sedentem quam stantem, tam divitem quam pauperem, tam agentem aliquid quam
cessantem, tam gaudentem quam maerentem vel neutrum. Sed in his omnibus dictionibus nihil
est, quod non ut 'hominis' nomen accepit ita etiam hominis definitione claudatur. Nam definitio
'hominis' est animal rationale mortale. Num ergo quisquam potest dicere animal rationale mortale
iuvenem tantum, non etiam puerum aut senem esse aut sapientem tantum, non etiam stultum?
Immo et ista et cetera quae numerata sunt sic ut 'hominis' nomine ita etiam definitione
continentur. Nam sive puer sive stultus sive pauper sive etiam dormiens, si animal rationale
mortale non est, nec homo est; est autem homo; illa igitur etiam definitione contineatur necesse
est. Et de ceteris quidem nihil ambigetur. De puero autem parvo aut stulto seu prorsus fatuo aut de
dormiente vel ebrio vel furente dubitari potest, quomodo possint esse animalia rationalia. Potest
omnino defendi, sed ad alia properantibus longum est. Ad id quod agitur illud satis non esse istam
definitionem 'hominis' rectam et ratam, nisi et omnis homo eadem contineatur et praeter
hominem nihil. Haec sunt igitur 'univoca', quae non solum nomine uno sed una etiam eiusdem
nominis definitione claudantur, quamvis et inter se propriis nominibus et definitionibus distingui
possint. Diversa enim nomina puer adulescens dives et pauper liber et servus et si quid aliud
differentiarum est. Ideo diversas inter se proprias definitiones habent. Sed ut illis unum commune
nomen est 'homo', sic et animal rationale mortale definitio una communis est.
X. Nunc 'aequivoca' videamus, in quibus (in quibus add. by editors) ambiguitatu perplexio prope
infinita silvescit. Conabor tamen eas in genera certa distinguere. Utrum autem conatum meum
facultas sequatur, tu iudicabis. Ambiguitatum igitur quae ab aequivocis veniunt prima genera tria
sunt; unum ab arte, alterum ab usu, tertium ab utroque. Artem nunc dico propter nomina, quae in
verborum disciplinis verbis inponuntur. Aliter enim definitur apud grammaticos, quid sit
aequivocum, aliter apud dialecticos. Et tamen unum hoc quod dico 'Tullius' et nomen est et pes
dactylus et aequivocum. Itaque si quis ex me flagitet ut definiam quid sit 'Tullius', cuiuslibet
notionis explicatione respondeo. Possum enim recte dicere: 'Tullius' est nomen, quo significatur
homo, summus quidam orator, qui Catilinae coniurationem consul oppressit. Subtiliter attende me
nomen ipsum definisse. nam si mihi Tullius ipse ille, qui si viveret digito demonstrari posset,
definiendus foret, non dicerem: 'Tullius' est nomen, quo significatur homo; sed dicerem: Tullius
est homo et ita cetera adiungerem. item responderi possem hoc modo: 'Tullius' est pes dactylus his
litteris constans--quid enim nunc opus est litteras enumerare? Licet etiam dicere: 'Tullius' est
verbum, per quod aequivoca inter se sunt omnia cum hoc ipso quae supra dicta sunt et si quid aliud
inveniri potest. Cum igitur hoc unum quod dixi 'Tullius' secundum artium vocabula tam varie
mihi definire licuerit, quid dubitamus esse ambiguorum genus ex aequivocis venientium, quod
merito dici possit ex arte contingere? Diximus enim aequivoca esse, quae non ut uno nomine ita
etiam una definitione possunt teneri. Vide nunc alterum genus, quod ex loquendi usu venire
memoravimus. 'Usum' nunc appello illud ipsum propter quod verba cognoscimus. Quis enim
verba propter verba conquirat et colligat? Itaque iam constitue aliquem sic audire, ut ei notum sit
nihil de partibus orationis aut de metris quaeri aut de verborum aliqua disciplina. Tamen adhuc
potest, cum dicitur 'Tullius', aequivocorum ambiguitate inpediri. Hoc enim nomine et ipse qui fuit
summus orator et eius pieta imago vel statua et codex quo eius litterae continentur et si quid est in
sepulchro eius cadaveris significari potest. Diversis enim notionibus dicimus: 'Tullius ab interitu
patriam liberavit' et 'Tullius inauratus in Capitolio stat' et 'Tullius totus tibi legendus est' et
'Tullius hoc loco sepultus est'. Unum enim nomen, sed diversis haec omnia definitionibus
explicanda sunt. Hoc igitur genus aequivocorum est, in quo iam nulla de disciplina verborum
oritur ambiguitas sed de ipsis rebus quae significantur. At si utrumque confundat audientem vel
legentem, sive quod ex arte sive quod ex loquendi usu dicitur, nonne tertium genus recte
adnumerabitur? Cuius exemplum in sententia quidem apertius apparet, ut si quis dicat: 'multi
dactylico metro scripserunt ut est Tullius'. Nam hic incertum, utrum 'Tullius' pro exemplo dactyli
pedis an dactylici poetae positum sit, quorum illud ex arte hoc ex usu loquendi accipitur. Sed in
simplicibus etiam verbis contingit, tamquam si hoc verbum grammaticus audientibus discipulis
enuntiet, ut supra ostendimus.
Cum igitur haec tria genera manifestis inter se rationibus differant, rursam primum genus in duo
dividitur. Quidquid enim ex arte verborum facit ambiguitatem, partim sibi pro exemplo esse potest,
partim non potest. Cum enim definiero, quid significet 'nomen', possum hoc ipsum exempli gratia
supponere. Etenim hoc quod dico 'nomen' utique nomen est; hac enim lege per casus flectitur cum
dicimus 'nomen nominis nomini' et cetera. Item cum definiero quid significet 'dactylus', hoc
ipsum potest esse pro exemplo. Etenim cum dicimus 'dactylus', unam longam syllabam et duas
deinde breves enuntiamus. At vero cum definitur 'adverbium' quid significet, non potest hoc
ipsum in exemplum dicere. Etenim cum 'adverbium' dicimus, haec ipsa enuntiatio nomen est. Ita
secundum aliam notionem 'adverbium' utique adverbium est et nomen est nomen, secundum
aliam vero 'adverbium' non est adverbium quia nomen est. item 'pes creticus' quando quid
significet definitur, non potest hoc ipsum exemplo esse. Haec enim enuntiatio quod dicimus
'creticus' prima longa syllaba dein duabus brevibus constat, quod autem significat longa syllaba et
brevis et longa est. Ita et hic secundum aliam notionem 'creticus' nihil est aliud quam creticus et
dactylus non est, secundum aliam vero 'creticus' non est creticus quia dactylus est.
Secundum item genus, quod iam praeter disciplinas verborum ad loquendi usum dictum est
pertinere, duas habet formas. Nam aequivoca inde sunt aut ex eadem origine aut ex diversa. Ex
eadem origine appello, quae quamvis uno nomine ac non sub una definitione teneantur, uno
tamen quasi fonte demanant; ut est illud quod 'Tullius' et homo et statua et codex et cadaver
intellegi potest. non possunt quidem ista una definitione concludi, sed tamen unum habent
fontem, ipsum scilicet verum hominem, cuius et illa statua et illi libri et illud cadaver est. Ut cum
dicimus 'nepos', longe ex diversa origine filium filii et luxuriosum significat. Haec ergo distincta
teneamus, et vide illud genus, quod ex eadem origine appello, in quae iterum dividatur. Nam
dividitur in duo, quorum unum translatione alterum declinatione contingit. Translationem voco
cum vel similitudine unum nomen fit multis rebus ut 'Tullius' et ille in quo magna eloquentia
fuit et statua eius dicitur--vel ex toto cum pars cognominatur ut cum cadaver eius 'Tullius' dici
potest--vel ex parte totum ut cum 'tecta' dicimus totas domos--aut a genere species: 'verba' enim
principaliter omnia dicuntur quibus loquimur, sed tamen 'verba' proprie nominata sunt quae per
modos et per tempora declinamus--aut a specie genus: nam cum 'scholastici' non solum proprie sed
et primitus dicantur hi, qui adhuc in scholis sunt, in omnes tamen qui in litteris vivunt nomen hoc
usurpatum est--aut ab efficiente effectum ut 'Cicero' est liber Ciceronis-- aut ab effecto efficiens ut
'terror' qui terrorem facit--aut a continente quod continetur. Ut 'domus' etiam qui in domo sunt
dicuntur--aut conversa vice ut 'castanea' etiam arbor dicitur--vel si quid aliud inveniri potest, quod
es eadem origine quasi transferendo cognominetur. Vides ut arbitror, quam faciat in verbis
ambiguitatem. Quae autem ad eandem originem pertinentia condicione declinationis ambigua esse
diximus, talia sunt. Fac verbi causa quemquam dixisse 'pluit', et haec diverse utique definienda
sunt. Item 'scribere' qui dicit, incertum est utrum infinitivo activi an imperativo passivi
pronuntiaverit. 'homo' quamvis unum nomen sit et una enuntiatio, tamen fit aliud ex
nominativo aliud ex vocativo quam... (lacuna here?) 'doctus' et 'docte' ubi enuntiatio quoque
diversa est. 'doctius' aliud est cum dicimus 'doctius mancipium', aliud cum dicimus 'doctius illo
iste disputavit'. Declinatione igitur ambiguitas orta est. Nam declinationem nunc appello, quidquid
sive per voces sive per significationes flectendo verba contingit. 'hic doctus' enim et 'o docte' etiam
per voces flexum est, 'hic homo' autem et 'o homo' per solas significationes. Sed hoc genus
ambiguitatum minutatim concidere ac persequi paene infinitum est. Itaque locum ipsum hactenus
notasse suffecerit, ingenio praesertim tuo. Vide nunc ea quae ex diversa origine veniunt. Nam et
ipsa dividuntur adhuc in duas primas formas, quarum una est, quae contingit diversitate
linguarum: Ut, cum dicimus tu, haec una vox aliud apud Graecos aliud apud nos significat. Quod
genus notandum omnino fuit (Pinborg suspects a lacuna); non enim praescriptum est unicuique,
quot linguas nosset aut quot linguis disputaret. Altera forma est, quae in una quidem lingua facit
ambiguitatem, diversa tamen eorum origine, quae in uno vocabulo significantur, quale est illud
quod de 'nepote' supra posuimus. Quod rursus in duo scinditur. Aut enim sub eodem genere partis
orationis fit--tam nomen est enim 'nepos' cum 'filium filii' quam cum 'luxuriosum' significat--aut
sub diverso: Nam non solum aliud est cum dicimus 'qui', ut dictum est [Ter. Andr. III, 3, 33] "qui
scis ergo istuc nisi periculum feceris," sed etiam illud pronomen, hoc adverbium [passage garbled?].
Iam ex utroque id est et ex arte et ex usu verborum, quod in aequivocis tertium genus posueramus,
tot ambiguitatum formae possunt existere quot in duobus superioribus enumeravimus.
Restat illud genus ambiguum, quod in scriptis solis repperitur, cuius tres sunt species. Aut enim
spatio syllabarum fit tale ambiguum aut acumine aut utroque: spatio, ut cum scribitur 'venit' de
tempore incertum est propter occultum primae syllabae spatium; acumine autem, ut cum scribitur
'pone' utrum ab eo quod est 'pono' an ut dictum est [Verg. Georg. IV, 487] "pone sequens namque
hanc dederat Proserpina legem" incertum est propter latentem acuminis locum; at vero ex utroque
fit, ut est quod superius de 'lepore' diximus. Nam non solum producenda sed acuenda etiam est
paenultima syllaba huius verbi, si ab eo quod est 'lepos', non ab eo quod est 'lepus' deflexum est.
Augustine | Christian Latin | The Latin Library | The Classics Page |